ԶԵՂԾՈՒԱԾ ԱՅԲՈՒԲԵՆ ԵՒ ՄԻՏՔ ԽԱԹԱՐՈՒԱԾ…

Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ



Հերթական անգամ ճապոնացի գիտնականները ինձ զարմացրեցին:
Ժամանակին Թադանոբու Ցունոդան բացայայտել էր, թէ մարդու ուղեղի ձախ եւ աջ կիսագնդերը իրենց վերաբերմունքն ունեն մայրենի եւ օտար լեզուների նկատմամբ: Եւ գործնականին ապացուցել էր, թէ մայրենի լեզուն օտար մի լեզուով դուրս մղուելու պարագային մարդը կորցնում է բնատուր ընդունակութիւնների իր ունեցած մակարդակը:
Վերջերս ծանօթացայ մէկ ուրիշ բացայայտումի որ կատարել են Իգավա Եասունարին ու Իսսէյ Օկոմոտոն. ճապոնական այբուբենի նուազ իմացութեան կամ պարզապէս թերուս լինելու հետեւանքով մարդը կորցնում է տրամաբանելու ընդունակութիւնը:
Զարմանալին, սակայն, այս բացայայտումը չէ, քանի որ քիչ թէ շատ բարեկրթուած մարդ գիտէ ճապոներէնի այբուբենի գաղափարագրային յատկանիշը: Կանա ընդհանուր անունը կրող ճապոնական զույգ այբուբենները միասին ունեն 48 000 գաղափարագիր, որոնցից առաւել գործածուողները 5-10 հազար հատ են: Եթէ ժամանակին կառավարութեան որոշումով գաղափարագրական նուազագոյնը դպրոցական դասագրքերի համար ընդամէնը 1850 նշան էր, ապա այսօր գրագիտութեան ընդունելի մակարդակը արդէն հաստատուել է 2000 նշանը: Այս մանրամասնը ճշտելուց յետոյ, իսկապէս, ոչ մի զարմանալի բան չկայ, երբ իր այբուբենը կատարեալ չտիրապետող ճապոնացին կարող է նաեւ այնպէս խճճուել, որ կորցնի տրամաբանելու սովորական կարողութիւնը:
Զարմանալին այն է որ ընդամէնը 36 եւ հետագային աւելացուած եւս 2 գիր ունեցող հայերէն այբուբէնը եւս թերի իմանալու հետեւանքով նոյնիսկ իր գործի մէջ հմուտ վարպետը նոյնպէս կարող է տրամաբանութեան խաթարումներ ունենալ: Թէեւ հայերէնի դէպքում այդ 36 գումարած 2 տառանի այբուբենը հայ ժողովրդի գրեթէ կէսը ընդհանրապէս չգիտէ: Պատճառը ոչ թէ Հայաստանի մէջ երկու-երեք միլիոն հայերի անշնորհքութիւնն է կամ բթամտութիւնը, այլ ինքը` այբուբենը որ զեղծուած վիճակով արդէն ինը տասնամեակ գոյութիւն ունի Հայաստանի իրականութեան մէջ 1922 թուականից ի վեր:
Ինչեւէ…
Անցեալ տարեվերջին մի լրատւութեան մէջ կարդում ենք. «Գրապալատի հայկական տառատեսակների պահպանման եւ մշակման բաժնի վարիչ Էդիկ Ղաբուցեանը «և» եւ «ու» տառերի գրութեան հարցը լուծել է տեխնիկական ճանապարհով: Միատառ «եվ» ստանալու համար բաւական է հաւաքել այն կազմող երկու մասնիկներ «ե» եւ «վ» որպեսզի համակարգիչի էկրանին դրանք փոխակերպուեն «և»-ի»: Նոյնը վերաբերում է «ու»-ին:»
Առաջին տարակուսանք. ի՞նչ է նշանակում միատառ «եվ», երբ այդ «եվ»-ը երկհնչիւն է եւ արդէն իսկ երկու տառով է գրւում: Օրինակ` հնարաւո՞ր է արդեօք միատառ «ոտ» գրել, կամ միատառ «օդ», կամ միատառ «աջ»… Չի կարելի. չէ՞… Իսկ ինչո՞ւ «եվ» կարելի է, իսկ «ոտ, օդ, աջ»` չի կարելի: Ո՞րն է տրամաբանութիւնը… Բա ի հարկէ, կասէք, չի կարելի, քանի որ «ոտ, օդ» կամ «աջ»-ը բառեր են:
Հապա ո՞վ է, ի՞նչ է «եվ»-ը: Այս հարցին Երեւանի համալսարանական տիտղոսաւոր լեզուագէտներից մինչեւ առաջին դասարանցին միաբերան կը պատասխանեն. «եվ»-ը տառ է:
Բայց հակառակի պէս էլ հայերէնի այբուբենի մէջ «և» տառ գոյութիւն չի ունեցել եւ չունի այն պարզ պատճառով որ «եւ»-ը … բառ է: Բառ, որի քերականական կոչումը շաղկապն է: Հայերէնի մեջ կան շաղկապող շատ ուրիշ բառեր, որոնք ունեն տարատեսակ նշանակութիւններ: Յիշենք, օրինակ, այլ-ը, յետոյ` կամ, թէ, թէպետ, որովհետեւ, որ եւ այլն… Հէնց այս պահից էլ սկսւում են իր գործը հրաշալի իմացող, բայց խաթարուած այբուբենի ձեռքին կրակն ընկած վարպետի մտքի տրամաբանական խաթարումները:
Ուրեմն. առողջ տրամաբանութիւն ունենալու կամ Մեսրոպեան այբուբենին ծանօթ լինելու դէպքում պէտք է որ հարց ծնուէր. նախ որտեղի՞ց է յայտնուել այդ «և»-ը: Պատասխանը լինելու էր` այդ «և»-ը սղագիր է, քանի որ ժամանակին 36 տառերին յաւելեալ 2 տառերի հետ միացրել է կապակցող «եւ» երբէք եվ շաղկապը: Բայց ինչո՞ւ երբէք «եվ»… Քանի որ այն հեռաւոր ժամանակներին, երբ գրիչներն էին արտագրելով բազմացնում գրքերը, հայերէնի այբուբենը դեռեւս եղծուած չէր։ Այդ եղծումը տեղի ունեցաւ Կրեմլի համապատասխան որոշումներով եւ Ս. Մեսրոպի այբուբենից ջնջուեց «ւ» գիրը։ Սրա տեղը զբաղեցրեց մի երկհնչիւն` «ու»՝ իբրեւ տառ։ Այս պարագան յաջորդ եղծումն էր։ Քանի որ խեղաթիւրուեց Ս.Մեսրոպի այբուբենի հիմնական՝ հայերէնի իւրաքանչիւր հնչիւն իր սեփական գիրն ունենալու սկզբունքը։ Լենինեան ուղղագրական ռեֆորմն ու 1936-ի «սովետական ժողովուրդների լեզուները մերձեցնելու (իմա՝ ռուսերէնի մէջ ձուլելու) ստալինեան գաղտնի որոշումները անվերապահօրէն կենսագործելու ճամբայի վրայ սովետահայ լեզուաբանները զանց առան տրամաբանութիւնը եւ տեղի ունեցաւ յաջորդ զեղծումը։ Որոշեցին «եւ» շաղկապը գործածել մէկ գրով միայն։ Բայց այս դէպքում էլ առաջին դասարանցի աշակերտը այբուբենը սերտելիս հարց էր տալու, թէ այս ի՞նչ մասնիկ է, որ «ո»ի կողքին պպզելով (իսկ այբուբենի մէջ Ո տառին արդէն ծանօթացել է Շ-ից յետոյ) մի քանի տառ էլ սերտելուց յետոյ հասնելով Ց-ին՝ նոյն այդ վաղելի ծանօթ «ո»-ին դարձնում է ռուսերէնի «y»։ Ուստի որոշեցին ընդհանրապէս եւ ամենուրէք «եւ» բառը գրել իբրեւ «եՎ», իսկ գլխագրի անհրաժեշտութեան դէպքում`«ԵՎ», դրանով իսկ ընդհանրապէս ոչնչացնելով յիշողութիւնը Ս.Մեսրոպի կատարեալ այբուբենի մասին (այս մասին տե՛ս Կարէն Ա.Սիմոնեան, «Կրեմլի հոյժ գաղտնի փաստաթղթերից մի քանիսը» յոդուածաշարը Լոս Անջելեսի «Նոր Կեանք» շաբաթաթերթի մէջ. շարունակաբար լոյս է տեսել 2004 թուականին) ։
Բայց ինչո՞ւ էր ծնուել բառը սղագիր ունենալու անհրաժեշտութիւնը, որի հետեւանքով հիմա էլ Հայաստանի համալսարանական լեզուաբանները մեզ բոլորիս գցել անգրագէտ համարուելու մէկ ուրիշ կրակի մէջ: Առողջ տրամաբանութիւնը անմիջապէս թելադրում է. ամէն տեսակի սղումներ կատարւում են ինչ որ բան խնայելու նպատակով: Մեր գրիչներն էլ, որ գրքերը բազմացնում էին արտագրելով, որպէսզի թէ ժամանակ եւ թէ տեղ շահեն` «եւ» շաղկապը սղագրեցին «և»: Դիւրին է նկատել որ «ե» գրի միջին հորզոնական գծիկը ձեռքի արագ շարժումով իջեցրել եւ միացրել են տառի կարճ ուղղահայեաց գծիկին`«և»… Բաւական է յիշենք թէ Սուրբ Գրոց շարագրութեան մէջ որպիսի քանակութիւն ունեն այդ «եւ»-երը: Նաեւ նկատենք որ նոյնիսկ տպագրութեան գիւտը իւրացնելուց յետոյ մէր տպագրիչները պահպանել են ոչ միայն «եւ»-ի սղագրութիւնը, այլեւ բազմաթիւ այլ սղագրութիւններ: Օրինակ` դարձեալ շատ կրկնուող «Աստուած» բառը սղագրել են Ած՟, թեամբ, թեան, թիւն վերջածանցները համապատասխանաբար` թբ՟, թե՟, թի՟ կամ ի՟ : Եւ անշուշտ նոյն պատճառով: Տեղ էին շահում եւ ժամանակ, քանի որ գրաշարը կատարւում էր արկղիկներից մէկիկ-մէկիկ տառաձոյլեր ընտրելով: Չորս անգամ արկղիկից ձուլատառ վերցնելու փոխարէն ձեռք էին մեկնում երկու կամ մէկ անգամ: Բառարանների մէջ սղագրուած էր նաեւ կամ շաղկապը` կ՟մ: Նկատի ունենալով թէ այն որքան շատ է լինում բառարանների մէջ, դժուար չէ պատկերացնել ժամանակի եւ տեղի խնայողութիւնը` ձեռքը տառարկղ պարզելու թիւը երեքից երկու կրճատելով: ( «՟» նշանը ձուլուած էր տառի հետ եւ ոչ թէ առանձին, ինչպէս բերուած օրինակների մէջ. այս յանգամանքը ամենեւին չի նշանակում որ հիմա էլ պէտք է միջոցներ յայտնագործենք ստեղնաշարի երկու հարուածով մէկ նշան ստանալու համար):
Եթէ այբուբենից «ւ» գիրը դուրս նետելուց յետոյ հնարաւորութիւն չունենալով այլեւս «եւ» գրել` դեռ պէտք է շարունակենք տարակուսել, ապա առողջ տրամաբանութեամբ հնարաւոր է գտնել նորանոր փաստարկումներ յանուն «եւ» շաղկապի: Բացենք որեւէ բառարան կամ հանրագիտակ եւ հաւատալով, թէ «եւ»-ը իր «և» սղատառով յանդերձ տառ է, որոնենք «և» սղատառով սկսուող բառերը, որոնք պէտք է գրուած լինեն մեծատառով:
Ի զուր չորոնէք: Քանի որ այդպիսի մեծատառ կամ գլխագիր գոյութիւն չունի: Ո՞նց թէ չունի… Ի հարկէ չունի, քանի որ մեծատառ կամ գլխագիր գրւում է երկու գրով, այսպէս` «Եվ» կամ «ԵՎ»: Լինում են նաեւ դէպքեր, երբ տրամաբանութեան մեջ առաւել խճճուածները գլխագրերով «Երեւան» գրում են այսպէս` «ԵՐԵվԱՆ»:
Հիմա, այսպէս սովորած որեւէ հայ մարդ եթէ տեղեկութիւն է ուզում, օրինակ, Եւսեբիոս Կեսարացու մասին, ապա բնականաբար բացում է հանրագիտակի վերջին հատորն ու «Օ», «Ֆ» գրերից առաջ որոնում է «ԵՎ»-ը կամ գոնէ «Եվ»ը: Չի գտնում: «Ք»-ով սկսուող բառայօդուածների բաժնից յետոյ ոչ մի «ԵՎ» էլ չկայ: Դէմ է առնում «Օ»-ին: Բայց չէ որ իր իմացած այբուբենում «և» տառը դրուած է «Ք»-ից յետո: Եթէ այդ մէր հայը այբուբենը եղծուելու հետեւանքով դեռեւս իսպառ չի կորցրել տրամաբանելու կարողութիւնը, յանկարծ անդրադառնում է, թէ գուցէ կարելի է փորձել որոնել «Ե», այսինքն «եչ» գրի բառայօդուածների մէջ: Ձեռքն է վերցնում հանրագիտակի առաջին հատորը, բացում է: Ի~նչ յաջողութիւն… Ահաւասիկ` «ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ»: Ուրեմն «և»-ի գլխագիրը «ԵՎ»ն է… Ինչպիսի~ անհեթեթութիւն, մտածում է մեր հայը, բայց ձայն չի հանում, քանի որ իր նման հարցախուզող փոքրաթիւ մարդկանց ձայնը բոլորովին չի լսւում համալսարանական եւ նոյնիսկ ակադեմիական լեզուաբանների լեզուաբանութեան մասին կոմկուսի եւ սովետական կառավարութեան որոշումներով յագեցուած աղմուկ-աղաղակի մէջ:
«Ւ» գրի կորուստով նոյն բախտին է արժանացել նաեւ «ու» երկհնչիւնը. «ո»-ի եւ «ւ»-ի լծորդումը բոլշեւիկեան տգիտութեամբ յայտարարուել է մեկ տառ: Երկու գրերը մէկ գիր տեսնելով եւ համարելով թէ այն արտայայտում է մէկ հնչիւն, մեր տիտղոսաւոր թերուսները, որ առանց մտածելու այդքան սիրում են կրկնել «մէկ հնչիւնին մէկ տառ» կարգախօսը, հաւանաբար կարծում են, թէ այդպիսով Մեսրոպեան այբուբենի տրամաբանութիւնը մնում է անթերի: Մինչդեռ այն ինչ լսում ենք ՈՒ, բնաւ էլ մէկ հնչիւն չէ, որ արտաբերում ենք, այլ երկհնչիւն, ճիշտ այնպէս ինչպէս «եւ»-ի դէպքում… Եթէ ոչ` ապա տրամաբանութիւնից չկաղող Մաշտոցը ի հարկէ դրա համար առանձին գիր կհատկացնէր: Իսկ նրա հատկացուած գիրը «ւ»-է, որի փոխարէն էլ դրուել է «ու»-ն: Հիմա գլխագրի խնդիրը նաեւ այստեղ կա. մի դէպքում գլխագիր տեսնում ենք այսպէս` «ՈՒ», միւս դէպքում գլխագիր է դառնում «Ու»ն, այսպէս` «ՈՒՐԱՐՏՈՒ» եւ «ՈւՐԱՐՏՈւ», իսկ մի քանի համակարգիչային տառատեսակների մէջ հայերէնին անգիտակները նկարել են մէկ հարուածով մի նեղլիկ «ու»:
Եղծուած այբուբենը սովորած մարդկանց եղծած տրամաբանութիւնը նոյնիսկ թոյլ չի տալիս տարակուսել ակադեմիկոսի այն անհեթեթ, տգէտ փաստարկը լսելով, թէ Մեսրոպեան այբուբենով եւ ուղիղ գրելու դէպքում ինչպէ՞ս, օրինակ, հայը կը գրի «թոզ» բառը: Յիշեցնենք. հայը Մեսրոպեան այբուբենով եւ ուղիղ գրելիս հայերէն կը գրի «փոշի»:
Էդիկ Ղաբուցեանը «և» շաղկապը համակարգիչով գրելու հնարքը գտնելով հրաշալի մի առիթ տուեց դարձեալ անդրադառնալու մեր այբուբենն ու հայերէնի ուղղագրութիւնը Կրեմլի դեկրետով զեղծելու խնդրին։ Իր գործի հմուտ մասնագէտ Էդիկ Ղաբուցեանը որեւէ յանցանք չունի, որ այբուբենի խաթարումը իբրեւ պետական շահերից բխող գործողութիւն ներկայանալով` ամբողջ հայ հասարակութեանը զրկել են տրամաբանելով ճշմարտութիւնը բացայայտելու հնարաւորութիւնից: Իսկ տրամաբանելով ճշմարտութիւնը բացահայտելու հնարաւորութիւնը մեզ կարող է վերադարձնել իմաստութիւնը. 20-րդ դարի բազմակի ողբերգութիւնների հետեւանքով մեր կորցրած ինքնութիւնը վերագտնելու, գրեթէ երկու հազարամեայ մեր անեղծ արժէքները անվերապահօրէն վերականգնելու եւ, ուրեմն, արժանապատիւ Ազգային տէրութեան ամուր հիմքեր ստեղծելու իմաստութիւնը:
ԿԱՍ
Փարիզ
2009