ՌԱԴԻՈԵԼՈՅԹ
Երեւան, 1992 թ., Մարտ 17
Գուցէ թէ նախ անհրաժեշտ է հասկանալ այն նոյնութիւնն ու տարբերութիւնը, որոնք անպայման գոյութիւն ունեն վաթսունական թուականների, որտեղից ես եմ գալիս, եւ այսօրուայ տասնհինգ տարեկանների միջեւ, որոնք գալիս են դառնալու համար ՆՈՐ ՍԵՐՈՒՆԴ, որպէս երկու ժամանակները կապող, երկու ժամանակները իմաստաւորող, երկու ժամանակները հաշտեցնող հաստատուն մի առանցք:
Հաշտեցնելու շատ բան կայ: Իմաստաւորելու` նոյնպէս: Ի վերջոյ, 20-րդ դարը ամբողջութեան մէջ փորձութիւնների հանդէս էր հայ ժողովրդի համար: Փորձութիւն, որպիսին զանգուածային ջարդերն էին: Յիշեցէ՛ք… Միշտ յիշեցէ՛ք 1915-ը, բայց այն թող չդառնա՛ ձեզ մոլորեցնելու, վախի մէջ պահելու եւ, ինչն ամէնից վտանգաւորն է՝ հանկարծ չդառնայ մեր գրականութիւնն ու արուեստները իրենով անելու, Սատուրնի պէս իր զաւակներին խժող սեւեռուն գաղափար կամ անշնորհքութիւնը քօղարկող ծածկոց։ Մենք ունեցանք վերապրելու հաստատակամութիւնը, որ նոյնպէս փորձութիւն էր: Համազօր մի փորձութիւն ապրեցինք, երբ կորցրեցինք հազիւ վերականգնուած մեր Տէրութիւնը:
Յետո` օտարամուտ գաղափարները, որոնք փոխարինեցին ազգային մեր գիտակցութեանը։ Դիմակաւորուած բռնատիրութեանը հաւատալու հետեւանքով մեր կրած փորձութիւնը, մի բռնատիրութիւն, որ փաստարկուել էր արքայասպանութեամբ եւ որ լլկում, բարոյալքում եւ հոգեզրկում էր բոլորիս: Եւ 1915-ը կրկնող նոր փորձութիւնների 1937-ը։ Եւ եթէ յոյսի մի քանի աղօտ շողերն էլ չմոռանանք, որոնք որպէս ծաղր են յայտնւում ժողովրդի դիմաց, ապա կարող եմ նոյնիսկ պնդել, որ ամէնից ծանր փորձութիւնը մեր այս անողորմ ժամանակներին, թերեւս, կենսական մի ընտրութիւն կատարելու անհրաժեշտութիւնն է: Ընտրութիւն, որ, աւա՜ղ, կատարելու ենք այլեւս ոչ թէ մենք` վաթսունականներս, այլ դուք, որ արբունքի հասած՝ կանգնեցիք մեր կողքին, որ ձերբազատուեցիք ամէն տեսակի ժանգից ու նախապաշարումներից, որ պատմականօրէն ձեր վրայ էք վերցնելու ճակատագրական ժամանակների շեմից հայ ժողովրդին անցկացնելու առաքելութիւնը:
Մեզ համար, վաթսունականներիս համար, յիրաւի մի շող էր 56 թուականը` իր ձնհալի խաբուսիկ քամիներով… Եւ «պիոներական» ու «կոմերիտական» բռնադատուած մեր անցեալից մաքրուելու հնարաւորութիւն էր 65-ը: Բայց այդ ամէնը շատ արագ դարձան սոսկ յիշողութիւն: Ազատագրուելու ճիգ կատարող միտքը հապճեպօրէն նահանջեց: Երկերեսանութիւնն ու բարեպաշտ ծառայամտութիւնը աւելի հիմնաւոր նուաճեցին մարդկանց դատարկուող հոգիները, եւ մերոնցից շատերը աւագների անպարկեշտ օրինակով հերթագրուեցին պալատական ծաղրածուներ դառնալու համար:
Ու դարձա՛ն: Իսկ ովքեր հերթագրուել էին, բայց չդարձան, այսօր իրենց կուտակուած չարութիւնն ու մաղձն են ցայտեցնում չորս բոլոր: Նրանց հերիւրանքը, հայհոյանքը, զազիր բամբասանքը «խօսքի ազատութեան» հետ որեւէ կապ չունեն, այլ իշխանութիւններին դիւր գալու համար, նրանց հովանու տակ նորովի մեծ ու փոքր արտօնութիւններ ստանալու, ի վերջոյ, ստրկական մեր կեցութեան պատմութիւնը կրկնելու ջանքեր են, որոնք ապարդիւն չեն անցնի՝ մեր նուազ աչալրջութեան պարագային:
Վաթսունականներից շատերը հասկացան, որ իրենց խաբել են, եւ այնպէս էլ չկարողացան հաշտուել այդ մտքին:
Ովքեր անհաշտ էին ու հետեւողական, իրենց վրայ վերցրեցին պետական ահաբեկչութիւնն ու արդարութեան բարոյական կողմնորոշումները գիտութեան վերածած արկածախնդիրներին պսակազերծելու դժուար պարտականութիւնը:
Յիրաւի, դժուարին, որովհետեւ մինչեւ հիմա էլ որոշակի շրջանակներ, օգտագործելով ժողովրդի այս ծանր, նոյնիսկ արդէն յուսահատական կացութիւնը, արդարութեան մասին շահարկող խոստումներով փորձում են մեր ուսերին կապած պահել տասնամեակների մղձաւանջի բեռը… Որովհետեւ արդեն մշակուած ու գործի գցած կառավարման մեքանիզմը ձեռնտու, շատ հարմար, ու պատրաստի հնարաւորութիւն է անկախութեան «ալբանական տարբերակ» ստեղծելու համար: Եւ այս ամէնի մէջ ցաւալին այն է, որ դիմակաւորուող հերթական մի բռնատիրութիւն կերտողներին են միանում նոյնիսկ նրանք, ովքեր անձնապես ապրել են անցեալ տասնամեակների իրականութեան ամբողջ մղձաւանջը:
Նաեւ նրանք, ովքեր երբեմնի պալատականներ էին, եւ հիմա էլ ոչ մի կերպ չեն պատկերացնում իրենց լիարժէքութիւնն առանց արքունիքի հովանաւորութեան:
Այսօրուայ պատանիները ասպարէզ ելան միասնականօրէն, առանց նախապաշարումների, նախանձելի մի վճռականութեամբ ու համարձակութեամբ: Յիշեցնեմ նրանց առաջին նստացոյցը, որ ազգային ինքնագիտակցութեան, մարդկային հասունութեան ու քաղաքացիական կոփուածութիւն ստանալու իսկական մի համալսարան էր: Այնուհետեւ, մեկ տարի անց, ի պաշտպանութիւն «ղարաբաղ կոմիտեի», դպրոցականների նստացոյցը մատենադարանի սանդուղքներին: Ուսուցիչներին ուղարկել էին հորդորելու եւ տուն ուղարկելու պատանիներին: Բայց այդ դպրոցականների իսկական դպրոցը այդ օրերին նստացոյցն էր: Ես էլ միացա նրանց, հրաւիրեցի նաեւ ուսուցիչներին, որովհետեւ միայն այստեղ, պատանիների ու երիտասարդների միջավայրում էր հնարաւոր մինչեւ վերջ յաղթահարել այն շորշոփները, որ գալիս էին անցեալից:
Ուզում եմ ասել, որ նոր սերունդը չունի այն բարդոյթները, թերարժէքութիւնն ու վախը, որոնցից այնպէս էլ մեզ չյաջողուեց վերջնականապէս ձերբազատուել: Յատկապէս վախը: Վա՛խը, որ մի քանի սերունդ է, ինչ հիմնաւորապէս բոյն է դրել մեր մէջ: Եւ այդ վախը դեռեւս կա՛, գոյութիւն ունի որպէս անվստահութեան նախապայման, որպէս մեր կամքը կալնած ուժ, որպէս մի փաստարկ, որի օգնութեամբ փորձում են խափանել հասարակութեան ինքնահաւասարակշռութեան ծանր, սակայն բնական ու անխուսափելի ընթացքը եւ ըստ էութեան խափանել գոյութիւն ունեցող ու գործարար ընդդիմախօսութիւնը, որն անպայման կը նպաստէր կանխելու կամ ժամանակին կասեցնելու այն վրիպումները, որոնք անպակաս են կառավարման նախագահական համակարգի մէջ:
Նպաստող հանգամանքներ էլ կան անշուշտ: Եւ դրանց մէջ մեր անյուսալիօրէն խորտակուած կենցաղն է, առօրեայ ապրուստի հոգսերը, արձակուած գները եւ ազատ աշխատանքը զսպող կառավարման աւանդական համակարգն ու յատկապէս նրա «ապարատը»՝ իրենց չհաղթահարուած երբեմնի մտայնութիւններով: Մենք դեռ ականատես կը լինենք կառավարական նոր դահլիճների, կը համոզուենք որ անկախութիւնը դեռեւս ազատութիւն չէ, եւ որ մամուլի մասին օրենքն էլ կարօտ է վերանայուելու, քանի որ այսօրուայ պայմաններում, ինչպես եւ սպասում էինք, հեռու է խօսքի ազատութեան գրաւականը լինելուց: Եւ հոգեւոր մշակոյթը հենց իրենք, այդ ասպարէզի մշակներն են ձգտելու պահպանել պետական հովանաւորութեան ներքոյ... Եւ մարդիկ իրաւացիօրէն շարունակելու են ակնկալել շուտափոյթ բարեփոխութիւններ, Բայց ընդվզելու են «ազատութիւնների» դեմ, որպիսիք լինելով անծանոթ, սարսափեցնելու են նրանց: Իսկ դրանից օգտուելու են իշխանութեան գլուխն անցած որակեալ homo sovieticus-ները։
Հասարակութեան ու մեզնից ամէն մեկի հոգեպիրկ, լարուած վիճակը պայմանաւորուած է ո՛չ այնքան խորհրդային անհեթէթ տնտեսութեան քօղարկուած խոցերը թարախակալած ու արնածոր վերքերով բացահայտուելու իրողութեամբ, որքան հոգեբանական բնոյթի հանգամանքներով: Ի վերջոյ, խոցի պատճառած ցաւը մենք միշտ զգացել ենք, եւ գալարումներն են եղել մեր բնական վիճակը: Ինչպես եւ բնական վիճակ ենք համարել շարունակ ոտնահարուող մեր արժանապատուութիւնը, շարունակ զանց առնուող մարդկային այն իրաւունքները, որպիսիք սահմանուած են Աստուծոյ կողմից: Բնական վիճակ ու ճշմարտութիւն ենք համարել չքաւորութիւնը, թշուառութիւնը, խեղճութիւնը, այնուհետեւ մատնութիւնների թուանաւոր մթնոլորտը, էլ չեմ ասում երեսպաշտութիւնն ու կեղծիքը: Հետեւաբար, հիմա մեր այս հեղհեղուկ ժամանակները ինչ-որ կերպ կայունացնելու համար աշխատելու, իսկապես աշխատելու փոխարէն, շարունակում ենք խնամակալութիւն ակնկալել «պետութիւնից»: Այսինքն, պետութիւնը մեզ պատկանելու գիտակցութիւնը իւրացնելու փոխարեն, որ ազատ հասարակութեան գոյութեան նախապայմանն է, ակնկալում ենք, որպէսզի մենք պատկանենք պետութեանը, որպէսզի նա շարունակի մնալ իբրեւ տէր, մեր կամքի տնօրեն, եւ մենք էլ մնանք նրան հաւատարիմ ու հնազանդ ծառաներ: Եւ մեր այս ծառայամտութիւնը կարծենք «հայրենասիրութիւն»։ Այսինքն դառնանք դոկտոր Սամիւէլ Ջոնսոնի եւ Աբրոզ Բիրսի բացայայտած այն ապիկարները, որոնց համար հուսալի եւ վերջին կամ առաջին ապաստարան է իրենց «հայրենասիրութիւնը», ինչն իրականութեան մէջ վարչակարգին եւ դիւանակալական իշխանութիւններին սիրով տրուելու ծածկագիր է։
Դուք անպայման գտնելու էք այն հարցերի պատասխանները, թէ ձեզ համար ո՞րն է ամէնից կարեւորն ու կենսականը — Պետութի՞նը, թէ՞ Մարդը։ Ո՞րն է առաջնայինը — Պետութի՞ւնը, թէ՞ Մենք, որ Ժողովուրդն ենք։ Մեր արժանապատւութիւնը հաստատելու ենք նախիներով հպարտանալու անօգնական փորձերո՞վ, թէ Մարդու իրաւունքի մեզ հասանելիքը պահանջելով։
Եթէ ընտրութիւնը կատարում էք Մարդու օգտին, ապա մեզ համար գոյութիւն ունի Երկրով հպարտանալու եզակի եւ բարձրագոյն չափանիշը — իրաւունք ունե՞նք արդեօք հպարտանալ մեր Երկրով, թէ՞ զրկուած ենք մնալու այդ իրաւունքից, երբ ժողովուրդն ապրում է չքաւորութեան մէջ, երբ անիրաւուած եւ զուրկ է ազատութիւնից,
երբ մարդու սոցիալական վիճակը, նրա կենցաղը, նրա հոգսերը լուծւում են բաշխիշով, որ ասպատակող ցեղերի բերած եւ մեզ ներմուծած բարքերից է եւ այսօր հայերէն ասում ենք՝ կաշառք,
երբ արդէն ստեղծւում է ջոջապետերի կաստան, որոնք առանց պատին մի մեխ զարկելու, արդէն միլիոնատերեր են, իսկ վաղը դառնալու են միլիարդների հետ խաղացող ձրիակերներ, ովքեր կողոպտում են ոչ միայն մեր Երկրի վրա երեւացող ամէն բան, այլ եւ արդէն սկսել են Երկրի ընդերքի մէջ գտնուող ու սերունդներին պատկանող հարստութիւնների բարբարոսական թալանը,
երբ պետական-իշխանական ոլորտը զբաղուած է ոչ թէ ժողովրդին պաշտպանելով, այլ բացայայտ ցինիզմով ինքն իրեն է պաշտպանում ժողովրդի ցասումից՝ առանց խնայելու ինը գրամանոց արճիճէ գնդակները, որոնք պէտք գործածուէին թշնամու դէմ…
Այս ստորացուած վիճակով ո՞վ իրաւունք ունի հպարտանալու… Թէկուզ եւ այդ հպարտութեան առիթներն են Գրիգոր Լուսաւորիչը եւ Մեսրոպ Մաշտոցը, Գրիգոր Նարեկացին եւ Նահապետ Քուչակը, Մխիթար Սեբաստացին եւ Խրիմեան Հայրիկը,
մեր այս անկեալ վիճակի մէջ, երբ հոգեզրկուած ենք ու հնազանդութիւնն էնք կարծում բարոյական արժէք, մի՞թէ հպարտանալու իրաւունք մեզ տալիս են մի Պետրոս Դուրեան եւ Դանիէլ Վարուժան, Սիամանթո եւ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան, Յովհաննէս Թումանեան եւ Վահան Տէրեան, Եղիշէ Չարենց եւ Ակսել Բակունց,
մեր Լեզուի կորուստի եզրին կանգնած ո՞վ է այն երկերեսանին, որ հանդգնելու է հպարտանալով, թէ իր նախնիների մէջ են եղել է Մխիթար Հերացին եւ Անանիա Շիրակացին, Քերովբէ Պատկանեանը եւ Ստեփանոս Նազարեանը, Հրաչեայ Աճառեանը եւ Օրբելի Եղբայրները…
Գաղութային բռնատիրութիւնից յայտնուել ենք ինքնիշխան բռնատիրութեան մէջ եւ շարունակում ենք կերակրուել «ազգային հպարտութեան» խանձուած շիլայով եւ չենք ուզում արթնանալ ու տեսնել, որ ներնչուած հպարտութիւնը որեւէ եզր չունի մեր այն գետնաքարշ, անմարդկային ու անիրաւ կեցութեան հետ, որ արդէն դարձել է «անկախ բռնատիրութեան» Մարդուն ստորացնող իրականութիւնը։
Մենք Մարդու իրաւունքով, Մարդու ազատութեամբ եւ Մարդու արժանապատւութեամբ հպարտանալու առիթ բնաւ չենք ունեցել։ Եւ որպէսզի դուք, որ վաղը գալու էք եւ իրաւունք ունենաք մեր ցեղի հոգեւոր-մշակութային արժէքները իւրացնելով շարունակել նրանց գործը՝ ձեզնից ամէն մէկը իր ասպարէզի մէջ, ամէնից առաջ հաստատելու էք Ազատ ապրելու եւ ոչ երբէք մի հերթական վարչակարգի ոտքի ջնջոց լինելով նուաստօրէն ապրելու, այլ իբրեւ Երկրի լիարժէք Տէր լինելու ձեր կամքը։
Հակառակ դէպքում պետութիւնը կարող է վարուել իր քիմքին հաճոյ միջոցների կիրառութեամբ, միայն թե պահպանի իր վարչակարգն ու իշխանութիւնը, որոնք ինչպէս այսօր, նոյնպէս եւ վաղ չեն լինելու ազատութեան եւ իրաւականութեան երաշխաւորներ։
Իսկ մենք շարունակում ենք վախենալ։ Մեր վախի համար արդեն բաւականին նպաստաւոր պայմաններ կան, թեեւ կարծում ենք, թէ բռնատիրութիւնից անկախացած ժողովուրդ ենք։
Յիրաւի, շարունակում ենք վախենալ։
Եւ մեր Վախը ինքն է նպաստում մի նոր տեսակի իրաւակարգ ծնուելուն, որպիսին կը կոչուի «անկախ բռնատիրութիւն», քանի որ հիմա արդէն ոչ թէ օտարի, այլ իւրայինների բռնատիրութիւնն է սկիզբ առնում։
Եւ դեռ ինչքա՛ն պետք է վախեցած մնանք... Մինչեւ ե՛րբ պետք է ձեւանանք, թէ հաւատում ենք այն կեղծիքին, որ եղել է մեր ապրած իրականութեան տրամաբանութիւնը: Խորհրդային միութիւնը աշխարհում ամենադեմոկրատական երկիրն էր հորջորջուում, եւ մենք ձեւանում էինք, թէ հաւատում ենք դրան: Այսօր անկախութիւնը դարձել է բռնատիրութեան քարոզչութիւն, եւ մենք ձեւանում ենք, թէ հաւատում ենք, թէ դարձել ենք «ազատ» ժողոուուրդ: Այսինքն, հաւատալ ենք ուզում, թէ «անկախութիւնը» ինչ-որ բան է տուել մեզ: Իրականութիւնն այն է, որ անկախութեան քվէով մենք հանդուրժեցինք հերթական մի աչքակապութիւն եւ շաբաթներն ու ամիսներն անցնում են, բայց մենք շարունակում ենք ապրել բռնատիրութեան օրենքներով: Ինչո՞ւ ենք այսպես կարկամել: Թէ՞ մեր թափը մինչեւ հարթակն էր, որտեղից այն կողմ սկսուում է այն, ինչից փորձում էինք ձերբազատուել: Իսկ մենք փորձում էինք ձերբազատուել բռունցքից ու շղթաներից:
Հարթակից այն կողմ նոյն բռունցքն է եւ նոյն շղթան: Եւ եթէ այդ բռունցքը երեկ մեր բռունցքների հետ վեր էր խոյանում, ապա դա բնաւ չի նշանակում, թէ այսօր չի իջնելու մեր գլխին: Եւ եթէ շղթաները այսօր նորաձոյլ են ու փայլուն, ապա չի նշանակում, թէ դրանք ապարանջան են մեր բազուկների վրայ:
Իշխանութիւններին շա՜տ ձեռնտու է «աշխարհի ամենադեմոկրատական» երկրի «ամենադեմոկրատական» սահմանադրութիւնը, որ սովետական ռեժիմի մասին միջազգային նպաստաւոր հասարակական կարծիք ստեղծելու, այլ կերպ ասած` աչքերին փոշի փչելու նպատակ ուներ միայն:
Հիմա էլ են աչքներին փոշի փչում, այդ «ամենադեմոկրատական սահմանադրութեամբ» իրականացուող բռնութիւնները ներկայացնելով որպէս օրինական, քանի որ... սահմանադրակա՜ն են: Բայց ես եղել եմ «անկախացած» Հայաստանի բանտերում, եղել եմ կանանց գաղութում եւ իմ աչքով եմ տեսել, թէ որպիսի՛ անողորմութեամբ են կիրառուում առանց այն էլ անողորմ ու դաժան օրենքները, որպիսիք հնարաւոր է նաեւ «օրինականօրէն» շրջանցել կամ պարզապես զանց առնել:
Վաղը դուք եք գալու, դո՛ւք, որ այսօր դեռ ձեր կեանքի երկրորդ տասնամեակն էլ չեք ապրել, եւ եթէ մտածելով, թէ մենք ամէն բան արել ու աւարտել ենք, պետք է ձեռներդ ծալած, փորձեք միայն վայելել, ապա կը վայելէք հերթական մի ստրկութիւն:
Մենք նորից կանգնել ենք ճշմարտութեան ու խաբկանքի միջեւ:
Բայց մենք կանգնած ենք նաեւ երկու դարաշրջանների, եթէ կուզէք` հազարամեակների շեմին: Մի քանի տարի անց դո՛ւք, որ գալու էք, ինքներդ էք իմաստաւորելու ազգային մեր դառը կենսափորձը, դուք էք շարունակելու ազգային ազատագրութեան սուրբ գործը, եւ ձեզ համար 21-րդ դարը կամ երրորդ հազարամեակը սկսուելու է ոչ թէ 2001-ից, այլ արդեն սկսուել է… սկսուել է 1988-ից եւ չի աւարտուել...
Մենք, վաթսունականներս, անկարող եղանք: Մենք մնացինք նոյն վախկոտը եւ նոյն ստրուկը:
Երանի՛ ձեզ, որ գալու էք վաղը, գալու եք որպէս ժանգից ու նախապաշարումներից կատարելապես զերծ մի սերունդ, որպէս ազգային ազատագրութեան տրամաբանութիւն, որպէս հայրենիքի ու ազգի ազատարարներ...
4 Մարտ, 1992
Երեւան
Յ.Գ.
Տասնութ տարի առաջ գրուած այս խոսքը հասցեագրուած էր ուսանողութեանն ու պատանեկութեանը եւ նոյն թուականի մարտի 17-ին, երեքշաբթի օրը, ժամը 16. 15-ին ընթէրցել եմ Երեւանի ձայնասփյուռով` «Երիտասարդութիւն» կայանից:
Ես մտադիր չէի հրապարակել իմ ռադիոելոյթը, որ Երեւանի մէջ եղաւ վերջինն ու թերեւս իմ ճակատագրական քայլերից մէկը։
Բայց արդէն ոտք ենք դնում 21-րդ դարի երկրորդ տասնամեակ։ Եւ արդէն եկել է այն սերունդը, որին սպասում էի եւ որի ընտիր ներկայացուցիչներից շատերին եմ ճանաչում հեռուից հեռու… Հիմա, իմ գրեթէ երկու տասնամեակի վաղեմութիւն ունեցող խօսքով Նորերին ուզում եմ վստահեցնել, որ թէեւ իրականութիւնը դարձել է աւելի աղէտալի, քան հնարաւոր էր ենթադրել, բայց մենք դեռ ոչինչ չենք կորցել, քանի որ հնարաւոր չէ կորցնել այն, ինչը չես էլ ունեցել…
Եւ շուտով, շատ շուտով գտնելու ենք մեր ազատագրութիւնը:
21 Սեպտեմբեր, 2010
Փարիզ
