Ի ՍԿԶԲԱՆԷ ԷՐ ԲԱՆԸ...

Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ

ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԼԵԶՈՒԻ ՓԼՈՒԶՄԱՆ ՓՈԽԱԴԱՐՁ ԸՆԹԱՑՔԸ

Կոնֆուցիուսին հարցնում են, թէ ինչ կանէր ամէնից առաջ, եթէ ստանար երկիրը կառավարելու պարտականութիւնը: Նա պատասխանում է որ` կը սկսէր լեզուն շտկելու գործից։

Ափսոս որ իշխանութիւնները ամէնից քիչ առաջնորդւում են իմաստասերների խորհուրդներով։ Բայց իմաստասիրութիւնը (փիլիսոփայութիւնը) մի գիտութիւն է, որ պարունակում է նաեւ յուզականութեան որոշ մի չափ: Հակառակի պէս էլ յոյզը, զգացմունքը եւ բռնատիրութիւնը անհարիր են, ինչպէս համոզուեցինք ռուս-կոմունիստական մեր ապրած 20-րդ դարի ընթացքին։

Բայց չշեղուենք չին իմաստասէրի դրոյթից, որ առաւել եւս ճշմարիտ է այն դէպքի համար, երբ փլուզւում է հասարակութիւնը:

Յիրաւի, հասարակութեան փլուզումը միշտ էլ ուղեկցւում է լեզուի խորտակումով: Ես, ի հարկէ, չեմ պնդում, թէ պատճառա-հետեւանքային այս կապը միակ հնարաւոր տարբերակն է: Չի բացառւում, որ լեզուն խորտակուելու պարագան էլ իր հերթին է նպաստում հասարակութեան փլուզումին: Եւ ժամանակի ընթացքին ձեւաւորուած հասարակութիւնը կարծէս կախարդական փայտիկի մի շարժումով դառնում է անդէմ մի ազգաբնակչութիւն, որի հետ կարելի է վարուել առանց որեւէ արգելակի։

Հասարակութեան եւ ազգաբնակչութեան տարբերակման հարցը չէ, որ հիմա յուզում է ինձ, քանզի երկու չարիքներն էլ՝ թէ՛ հասարակութեան փլուզումը եւ թէ՛ լեզուի խորտակուելը ի վերջոյ յանգեցնում են բարոյական արժէքների կորուստին, եւ հէնց այսպիսի փաստի առաջ էլ այսօր կանգնել է Հայը:

Պետութեան հիմքն ու նաեւ հենարանը հասարակութիւնն է։ Ժամանակի ընթացքին ձեւաւորուած եւ արձանագրուած օրէնքներին իր չգրուած օրէնքներով միշտ զօրաւիգ հասարակութիւնը։ Հասարակութիւնը, որի բոլոր շերտերն ու ոլորտները ներդաշնակւում եւ ներկայանում են որպէս միասնական ընդհանրութիւն։ Բայց ոչ երբէք միաբանութիւն, որ կարող է միայն պարտադրուած գոյութիւն ունենալ։

Ազգաբնակչութիւնը խարխուլ, հեղեղուկ, եսասիրութեամբ ուղղորդուող մի խաբուսիկ գետին է, որ ամէն պահի կարող է կորչել ոտքերի տակից։ Իսկ պետութիւնը օդեղէն մի ամրոց չէ, որ կարողանայ հաստատուն մնալ իր այդ հիմնազուրկ դրութեամբ։

Պատահականութիւն չէր անշուշտ, որ ռուսական ինքնակալութիւնը Առաջին աշխարհամարտի հետեւանքով կայսրութեան իր երբեմնի սահմանները վերականգնելու գործին անցնելով ոչ միայն Հայաստանը ենթարկեց սովետիզացիայի, այլեւ այդ բռնարարքից յետոյ 1922 թուականի մէկ գիշերուայ մէջ սովետիզացիայի ենթարկեց նաեւ հայոց լեզուն, այբուբենը եւ ուղղագրութիւնը: Մասնատուած երկիրը որտեղ ապաստանել էր խորտակուած հանրապետութեան տարբեր շրջաններից փախստական հայութիւնը՝ նոր վարչակարգի հետ երկխօսութեան մէջ մտնել կարողանալու համար պէտք է ունենար ընդհանուր մի լեզու։ Այդ ընդհանուր լեզուի մասին Հայաստանի Արարատեան Հանրապետութեան կառավարութիւնը արդէն հրամանագրել էր համապատասխան մի օրէնք։ Եւ այդ օրէնքը երաշխաւորում էր պետութեան եւ հասարակութեան փոխըմբռնումի լեզուն. նաեւ իր պաշտպանութեան տակ էր առնում Գրաւոր լեզուն։

Հանրապետութեան օրէնքը սկզբունքօրէն անընդունելի էր կոմունիստական նահանգի համար, որպիսին էր ռուսական կայսրութեան երբեմնի չորս հայկական նահանգներից մէկը։

Նոր, լուսապայծառ ապագայ կառուցողների առաջին քայլը ապազգային վարչակարգի եւ ազգային մտածողութեամբ հայութեան միջեւ մի նոր, արհեստական լեզու ստեղծելը եղաւ, որ բոլշեւիկեան ներխուժումից առաջ, դեռեւս 1918 թուականին արդէն կիրառւում էր Ռուսաստանում։ Եւ ստեղծագործական այս աշխատանքը յաջողութեամբ պսակուեց, քանի որ խօսքը անցեալը, աւանդութիւնները, պատմութիւնը, ազգային իւրահատկութիւնները, ընտանիքը, կնոջ եւ տղամարդու բնականոն հարաբերութիւնները ժխտող եւ առաքինութեան սահմանները ջնջող նորայայտ իշխանութեան առաջնային բռնի արարքներից մէկն էր։

Հայոց լեզուի Այբուբենը ծանր վիրահատութեան ենթարկուեց։ Մի քանի գրեր մերժուեցին։ Վ. Լենինի պրոլետարական լեզուի մասին Դեկրետները դարձան «խաւարամիտ վանական» եւ քրիստոնէական տէրութեան «պնակալէզ կամակատար», «տգէտ լեզուաբան» Մեսրոպ վարդապետ Մաշտոցին ու նրա «հակայեղափոխական» գրերը պատմութեան աղբանոց նետելու լաւագոյն առիթը։ Նաեւ այդ նոյն Դեկրետների ընձեռած միջոցը, որպէսզի «գիտական» իր հնարաւորութիւններից շատ աւելի մեծ յաւակնութեամբ լեզուաբանը ոչ միայն իրականացնի օտար «նորարարներից ստեղծագործաբար կապկած» լեզուաբանական մարզանքները, այլեւ կեանքի ապահովագրութիւն ստանայ ամենայն հինը հոգեւոր ու ֆիզիկական ջարդարարների տիրակալութեան մէջ։

Ռուսամետ ու ռուսացած պետական պաշտօնեաների եւ խառնափնթոր բարբառներով ու jargon-ով, այսինքն գողական եւ աղաւաղուած լեզուով խօսող ժողովրդական զանգուածի հետ երկխօսութիւն ապահովելու համար միակ միջոցն էր նորմատիւային յայտարարել լեզուական գրագիտութեան գոյութիւն ունեցող մակարդակը եւ կրճատելով գրերի քանակն ու որակը` պետութիւն — ժողովուրդ փոխըմբռնման լեզուն դարձնելով առաւելագոյնս մակերեսային։ Այս մակերեսայնութեան շնորհիւ հնարաւոր էր ոչ միայն նուազագոյն մի քանի շաբաթուայ հասցնել գրաւոր լեզու սովորելու վրայ ծախսուելիք տարիների աշխատանքը, այլեւ առաւել քան մէկ եւ կէս հազարամեակի ընթացքին ստեղծուած հոգեւոր, գիտական, պատմագրական եւ իմաստասիրական ժառանգութիւնից զրկել Հային։ Եւ, անշուշտ, դիւրինացնել մարդու մի նոր որակ ստեղծելու գործը որ մեր աչքի առաջ դարձաւ կատարուած փաստ, որպիսին է Homo sovieticus-ը, այսինքն կոմունիստական կայսրութեան հարիւրից աւելի ազգերին զրկել իրենց ինքնութիւնից եւ դարձնել արմատազուրկ, հոգեզուրկ, անաստուած ու բարոյալքուած մի զանգուած։

1984-ից ի վեր Հայաստանում ծայր առած գոյապահպանական (էկոլոգիական) շարժումը սկսելիս, իմ նպատակը ոչ միայն մթնոլորտի եւ ընդհանրապէս մարդու ապրած միջավայրի մաքրութիւնը ապահովելու խնդիրն էր, այլեւ նոյն այդ միջավայրի պատմական եւ հոգեւոր մշակութային արժէքների վերականգնումն ու պաշտպանութիւնը: Շարժման ընթացքին փորձում էինք բոլոր հնարաւոր միջոցներով ներկայացնել արդէն իսկ ձեւախախտուած մտածողութեամբ ու խաթարուած լեզուով խաւի բարոյական որակափոխութեան ընթացքը, որ 70-80-ական թուականներից ի վեր միջնակարգ դպրոցներում ուսումնառութեան գահավիժող վիճակի հետեւանքն էր։ Ազգային լեզուին յատկացուած դասաժամերը գնալով կրճատւում էին։ Հայերէնը քայլ առ քայլ հետեւում էր ռուսերէնի կործանումին, ինչը ի հարկէ թմբկահարւում էր իբրեւ «լեզուի աննախընթաց զարգացում»։ Եւ, ինչպէս ընդունուած էր, ծայրամասային նահանգներում «պլանը» ոչ միայն կատարւում, այլեւ գերակատարւում էր։ Ի դէպ այս «ջանասիրութիւնը» բնաւ էլ նիւթական-տնտեսական ոլորտի մէջ չէր։ Գերակատարւում էր աննիւթականի` լեզուն, պատմութիւնը, բարոյականութիւնը աղաւաղելու եւ կեղծելու գործը։

Լեզուի հիմնարկութիւնն ու համալսարանական դասախօսները ընտրել էին այն արատաւոր միջոցը, երբ կանոնացնում էին (այսօր էլ շարունակում են կանոնացնել) աւանդական ուղղագրութիւնից փարսախներով հեռացած ու խեղուած երբեմնի գրաւոր լեզուն։

Ազգային պատմութեան նոր փուլի մէջ յայտնուեցինք խեղագրութեամբ աղաւաղուած գրական լեզուով։ Եւ անցած երկու տասնամեակի ընթացքին խեղուած ու հաշմուած հայերէնը արդէն դադարել է երկխօսութիւն ապահովող լեզու լինելուց։ Բայց կողմերից ոչ մէկն էլ գաղափար նոյնիսկ չունի, թէ ինչպիսի ազգային ողբերգութեան կը հասցնի այս դրութիւնը։

Ես վստահ եմ որ լեզուի խնդիրը այսօրուայ իշխանութիւնների համար չի կարեւորւում ոչ միայն այն պատճառով, որ նրանք հեռու են Կոնֆուցիուսից իմաստասիրական խորհրդից… Ի վերջոյ, բնաւ էլ պարտադիր չէր, որպէսզի խորհրդային ուսումնական դարբնոցից ելածները հաղորդակցուած լինէին համաշխարհային հոգեւոր արժէքների: Ընդհակառակը, այդ ուսումնական համակարգը լինելով հոգեզուրկ իրականութեան ծնունդ, ամէն միջոց գործադրում էր, որպէսզի մարդու մէջ սպանէր հոգեւորը եւ սպանուած հոգեւորի պարապութիւնը լցներ սառը անկիրք դատողութեամբ:

Իսկ անկիրք դատողութիւնը աշխատում է հաւասարակշռութիւնը միայն արտաքնապէս պահպանելու ճիգերի համար։ Բայց այսպիսի պայմանական հաւասարակշռութիւնը երկար պահպանուել չի կարող, քանի որ երկիրը չինական պարիսպով շրջափակուած չէ, եւ ստիպուած է դիմագրաւել ոչ միայն իր ներքին վայրիվերումներին, այլեւ առաւել եւս արտաքին ճնշումների, որպիսիք բացայայտ ու անպակաս են իրականութեան մէջ:

Լեզուի խնդիրը արհամահւում է նաեւ այն պատճառով, որ իշխանութիւնները գերադասում են փլուզուած երկիրն ու հասարակութիւնը պահպանել առանց յոյզերի եւ մտորումների: Եթէ ապրելով Հայաստանի իրականութեան մէջ, շատերը դժուարանում են այս երեւոյթը տեսնել ներսից, ապա դրսից բոլորովին դժուար չէ այն, ինչը կատարւում է ժամանակակից Ռուսաստանում : Վերջերս որոշուեց հերթական մի «բարենորոգչութեամբ» (ռեֆորմով) աւելի «հեշտացնել» ռուսերէնի գրաւոր խօսքը: Դեռեւս քննարկւում է արտաբերուած բառը լսուածի պէս գրելու առաջարկ-որոշումը: Այդ ծրագիրը, որ Ն. Խրուշչեւի խորին համոզումով պէտք է գրագէտ դարձներ երկրի աւելի քան հարիւր ազգութիւնների մարդկանց, արժանացաւ ռուս մտաւորականների կտրական դիմադրութեանը, շփոթութեան մէջ գցելով կուսակցական ղեկավարութեանը եւ ընդհանրապէս կասկածի տակ առնելով ետստալինեան բարեփոխութիւնների հեղինակի «բարի միտումները»:

«ԼԵԶՈՒ ՍՈՎՈՐԵԼԸ ԱՆԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ Է»

Պետութեան, հասարակութեան, վերջապէս ժողովրդի միասնականութեան հիմքերի հիմքը ԳՐԱՒՈՐ ԼԵԶՈՒՆ է: Ես չեմ գնալու դէպի դարերի խորքերը, բայց հէնց թեկուզ մեր օրերի լեզուական իրականութիւնը դիտելիս, այլեւս կասկած չի մնում որ ժողովուրդ-հասարակութիւնը իրականի մէջ դարձել է բանաւոր խօսքի գերին: Իսկ բանաւոր խօսքը ոչ միայն ընդհանրապէս հայութեան, այլեւ Հայաստանի տարածքի վրայ տարանջատող հզօր գործիք է դարձել մի քանի տասնեակ իր տարբերակներով: Եւ եթէ մեր իրականութեան մէջ ինչ-ինչ բացասական տրամադրութիւններ կային եւ վերջին երկու տասնամեակներին շատ աւելի խորացան տարբեր շրջանների բնակիչների միջեւ, ապա հիմնական պատճառը մեռնող գրական լեզուն տեղական բանաւոր լեզուներով փոխարինելու երեւոյթն էր: Ես չեմ մոռացել, այն հակադրութիւնները որոնք բացայայտւում էին ծնունդով զանգեզուրցի կուսկենտկոմի առաջին քարտուղարի տիրակալութեան տարիներին երեւանցիների ու զանգեզուրցիների միջեւ, երբ ընկերային չարաբաստիկ կեանքը բացատրւում էր «զանգեզուրեան» իշխանութեամբ։ Նոյնպիսի հակադրութիւններ էին յայտնւում «լեննականցիների», «լոռեցիների», նոյնիսկ «կոնդեցիների» նկատմամբ, մինչեւ որ հասանք ղարաբաղցիներին։

Անշուշտ, մայրենի լեզու սովորելը առանձնայատուկ ջանքեր է աղերսում։ Դժուար է, բայց ոչ այնքան, որքան թւաբանութիւն, քիմիա, կենսաբանութիւն կամ բնագիտութիւն սովորելը։ Բայց ջանասէր ուսումնառութիւնը մոռացութեան տուած մարդը վստահ է որ իր ժառանգը լեզուն ինքն ըստ ինքեան իւրացնում է առաջին թոթովանքների հետ։

Սովետահայ «լեզուաբանները» հայերէն սովորեցնելու միջոց են ընտրել մանկապարտեզային մակարդակով լեզուի իմացութիւնը դիւրինացնելն է։

Եւ իրենց կարծիքով յայտնագործել են այդ դիւրին միջոցը, շարունակ հանկերգելով որ առանց գլխացաւանքների գրեն այն, ինչ լսում են։ Այլ կերպ ասած, նրանք դեռ շարունակում են Լեզուի մասին լենինեան դեկրետի լիակատար կիրառութիւնը ճիշտ այնպէս, ինչպէս այսօր նոյնը ջանում են նաեւ ռուս-սովետական լեզուաբանները։ Այս վերջինները ենթարկուելով իրենց կայսրութեան տրամաբանութեանն ու շահերին, հարիւրից աւելի նուաճուած երբէմնի անտէր-անտիրական ժողովուրդներին վարժեցնում են գրագիտութեան, որ սակայն անգրագիտութիւնն է։ Բայց նրանք հաւատարիմ են Լենինի այն դրոյթին, թէ լեզուի վերաբերեալ Դեկրետները իրականացուելու են «զանգուածներին ռուսաց գրագիտութիւնը իւրացնելը դիւրինացնելու եւ ուղղագրութիւն սովորեցնելիս դպրոցը անարտադրողական աշխատանքից ազատելու նպատակով» (ընդգծումն իմն է — Կ.Ա.Ս.)։ Ուստի թէեւ առանց ցաւազրկութեան վիրահատեցին ռուսերէնի ուղղագրութիւնը, բայց աղաւաղուող լեզուն այնպէս էլ չկարողացաւ մատչելի դառնալ կայսրութեան մէջ լլկուող ժողովուրդներին (մէջբերումը կատարել եմ «Իզվեստիա» թերթի 1918 թուականի Հոկտեմբեր 13-ի թւից)։

Յիրաւի, սովետահայ «լեզուաբանները», ովքեր շարունակ լուանում են մարդկանց ուղեղները իրենց իւրաքանչիւր հերթական աւերածութիւնը ներկայացնելով «գրագիտութիւնը հեշտ սովորելու» փաթեթաւորմամբ, փաստօրէն շարունակում են 1918 թուականին ռուսական կառավարութեան հրամանագրուած այն «փաստարկումով», թէ «դպրոցում ուղղագրութիւն սովորելը անարտադրողական աշխատանք է»։ Այս կիրակոսները, որ ներկայանում են իբրեւ լեզուաբաններ, հէնց այդպիսի «անարտադրողական աշխատանքից դպրոցն ազատած» բախտախնդիրներ են, ովքեր հեշտութեամբ են այսօր իրենց ուսերին առել թեկնածուական, դոկտորական եւ նոյնիսկ ակադեմիական թիկնոցներ։ Որովհետեւ, մի՞թէ աւելի հեշտ եւ անարտադրողական գործ կարող է լինել, քան քանդելն ու աւերելը։

Լեզուագիտութիւնը դարձնելով կեղծ մի գիտութիւն, ինչպիսին էր Լեպիշինսկայա-Բոշեանի կենսաբանութիւնը կամ Լիսենկոյի բուսաբանութիւնը, իրենց գրամոլութեան մէջ ձախողուած գրեթէ բոլոր լեզուաբանները հանգուցեալ ակադեմիկոս Գ. Ջահուկեանի օրինակով մի օր էլ թեկնածուական, դոկտորական եւ ակադեմիական տիտղոսներով զարդարուած, այսօրուայ «հայերէնի ճարտարապետները», որոնք իրենց որակով բոլորովին չեն տարբերւում «քաղաքաշինարարներից», անպայման բացայայտելու են իրենց բանաստեղծական նկրտումները…

Յամենայն դէպս, երբ առիթ ունեցայ ծանօթանալու ակադեմիկոսի ոտանաւորներին, առաջին միտքը որ ունեցայ այն էր, թէ ի՜նչ չարիքից փրկած կը լինէին Հայերէնը այն խմբագիրները, որոնք ժամանակին տպագրութեան համար մերժել են դրանք՝ երիտասարդին բոթելով համալսարանի լեզուագրական մասնաճիւղ։

ԱՐԺԷՔՆԵՐԻ ՊԱՀԱՊԱՆԸ

Անօրենների ու բարոյալքուածների դէմ բարոյական նախահիմքերը պաշտպանելու համար յոյզն ու միտքը ամենից հզօր զէնքերն են ։

Բայց արդեօք անհրաժէ՞շտ է համազգայինի գիտակցութիւնը, դեռեւս հարկաւո՞ր են բարոյական ծիծաղելի արժէքները, որոնք խանգարում են հիերարխիայի մէջ յայտնուածների անկաշկանդ աճպարարութիւններին։ Եւ ի՞նչը կարող է հաւաստի լինել, քան փողոցային եւ մասամբ էլ ծածկագրական-գողական լեզուն։ Գրական հայերէնով ծածկագրեր հաղորդելու համար պահանջւում է ոչ թէ անարտադրողական աշխատանքից խուսափող, այլ ջանադիր աշխատանքով լեզու իւրացրած անհատականութիւն։ Քանի որ հէնց այդ անհատականութեամբ է պայմանաւորուած լուսաւոր միտքը։ Իսկ դա գրեթէ անհնարին է նոյնիսկ հեռատեսիլի հաղորդավարների համար, ովքեր սփիւռքահայութեանը բարի գիշեր են մաղթում «գողական հայերէնով» ու բազմանշանակ աչքով անելով, թէ իբր, «էս բոլորը որ ըսենց ասի, ես ու դու բիթի ենք… Մեր սիրտը… մեր հոգին… դուք էլ արունատար երակներ էք, մեզ էլ էնքա՜ն արուն ա պէտք… էնքա՜ն արուն…»

Ակունքին հասնելու համար ստիպուած ես հոսանքին հակառակ լողալ… Այս ճշմարտութեամբ խրախուսուած, ես շարունակ լողում եմ հոսանքին հակառակ։ Հասնում եմ 1995-ին… Երբ նախագահական ինքնակալութիւնը կեղծիքով ու խաբէութեամբ մէջտեղ բերեց յետսովետական աշխարհի «բացարձակ դեմոկրատիայի» հանրապետութեան սահմանադրութիւնը։ Մի գորշ, սահմանափակ, պաշտօնամոլ եւ լիւստրացիայից սեփական «մարդասիրութեամբ» խոյս տուած եւ կենսագրութիւն չունեցող մէկը, միամիտների եւ սովետահայ «հայրենասէրների» թողտուութեամբ, անկախութիւն ստացած հանրապետութիւնը հայտարարեց սովետական սոցիալիստական Հայաստանի ժառանգորդ, դրանից բխող ամենածանր հետեւանքներով, որոնք քարաքոսի պէս կալնեցին հասարակութեան շունչն ու ոգին… Եւ հասանք այստեղ… Մեր օրերին… Իր հասարակական-քաղաքական մտքի խեղճութեամբ եւ իրեն մինչեւ օրս էլ անփոխարիների դիկտատոր երեւակայող նորայայտ բալետմայստրի թանձրամտութեան պատճառով «պետական յորջորջուած» հայերէնը արագօրէն դարձաւ խորհրդարանի «ապեռոական» լեզուն, ազգային նկարագրից զուրկ կառավարման համակարգի լեզուն, ազգային ժողովի խօսնակից սկսած մինչեւ դեսպանների լեզուն, այն մարդկանց լեզուն, ովքեր հասարակական-քաղաքացիական մեր զարթօնքի փառաւոր ժամանակներին ամէն կերպ փորձում էին թաքցնել իրենց ռուսական մտածողութիւնը, իսկ այսօր «տենալով» որ ազգային արժէքների կորուստներին նպաստելը հայրենասիրութիւն է ինչպէս Հայաստանի, նոյնպէս եւ սփիւռքի որոշակի շրջանակների համար, խրոխտաբար «ունդունում» են, որ իրենք ռուսական կրթութիւն ունեն եւ բնական է, ներկայացնում են հանրապետութեան ռուսախոս ազգաբնակչութեան խաւը, այլ կերպ ասած՝ հինգերորդ շարասիւնը։

Նաեւ Ռուսաստանի դեսպանատանից առատօրէն բաշխուող իրենց անձնագրերով, որոնց մասին կարծէս թէ բոլորը մոռացել են։

Յիշեցնեմ նաեւ, որ հարցադրումների նկատմամբ նախորդ ռեժիմի որդեգրած գլխաւոր մօտեցումը արտայայտւում էր երկու օտար արտայայտութիւններով։ «не надо драматизировать» եւ «только без эмоции», այսինքն՝ «կարիք չկայ դրամատիզացնել (եղերականացնել)» եւ «միայն թէ առանց յուզականութեան»։

Մոսկուան շտապեցնում, շա՜տ էր շտապեցնում ռուսերէնի գերիշխանութիւնը եւ միայն հեռուներից եկած տարաշխարհի հայերը կարող էին ինձ հետ վիճել, թէ «Հայաստանի մէջ քանի մը ռուս տեսանք միայն»։ Նրանք իրաւացի էին։ Բայց գլխի չէին ընկել որ հայերը զանգուածներով արդէն ռուսացել են եւ ռուսերէն էլ խօսում են նոյնքան փնթիութեամբ, որքան եւ այսօր Հայաստանում թնդում է փողոցային խառնափնթոր լեզուն եւ եթերով հասնում է մինչեւ էսկիմոսների ու պապուասների երկրներ… Երկրներ, որտեղ հոգատարութիւն եւ յարգանք կայ պետութեան ու ժողովրդի միասնութիւնը պահպանելու գրաւականի` Գրական Լեզուի նկատմամբ։

Լեզուն բռնաբարելու այս բիրտ վերաբերմունքը բացատրում են… ազատութեամբ։

Բայց ազատութիւնն էլ երկու տեսակ է լինում։

Մարմնական եւ հոգեւոր…

Մարմնական ազատութիւնը, որ «վայելում» ենք՝ շփոթել ենք ընդհանրապէս ՕՐԷՆՔԸ արհամարհելու հետ` հիերարխիայի բոլոր մակարդակներով։

Բայց դեռեւս չենք նուաճել մէր հոգեւոր ազատութիւնը։ Իսկ հոգեւոր ազատութիւնից ծնւում է այն ճշմարտութիւնը, որի ինչ լինելը ակնկալում էին լսել Խաչելութեան դատապարտուածից։

ՊԵՏՈՒԹԻ՞ՒՆ, ԹԷ ԳՐԱԴԱՐԱՆՆԵՐ

Նոբելեան դասախօսութեան մէջ Իոսիֆ Բրոդսկին արձագանգում էր Կոնֆիցիուսին.

«Ես չեմ յորդորում պետութիւնը գրադարանով փոխարինել, բայց կասկած չունեմ, որ եթէ մեր իշխանաւորներին ընտրելիս լինէինք նրանց ընթերցանութեան փորձի եւ ոչ թէ քաղաքական ծրագրերի հիման վրայ, ապա աշխարհի մէջ տառապանքը աւելի քիչ կլինէր»։

Կ.Ա.Ս.

ՓԱՐԻԶ