«ՀԱՅՐՍ ԲՈՒՐԺՈՒԱ ԷՐ, ԿԱՌԱՎԱՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՂ»
Դավիթ Գասպարեանը որ գորշ ու գաղափարականացուած սովետահայ գրականագիտութեան մէջ պայծառ բացառութիւններից մէկն է իբրեւ ընդգծուած Անհատականութիւն, իր բծախնդիր աշխատասիրութեան մէջ ցաւատանջ մի ափսոսանքով գրում է. «1936 թ. մի խաղաղ օր գրականութեան ապագայ պատմաբանների համար Վահան Թոթովենցը անվրդով տրամադրութեամբ շարադրում էր ինքնակենսագրութիւնը` առանց մի պահ անգամ երկմտելու որ, մինչեւ գրականութեան պատմաբանին հասնելը, նոյն թուականին իր հետ մէկտեղ պէտք է կալանաւորէին նաեւ ձեռագրերը, իսկ ինքնակենսագրութիւնն օգտագործէին որպէս մեղադրական փաստաթուղթ եւ կցէին գործին»։
Վահան Թոթովենցը մինչեւ Հայաստան գալը եղել էր Յունաստան, Իտալիա, Ֆրանսա, իսկ Նիւ-Եորք ստացել էր իր բարձրագոյն կրթութիւնը։
Բոլշեւիկեան Հայաստան հաստատւելուն պէս գրողը համոզուեց ու գրականութիւնը իբրեւ գեղեցիկ արուեստ արագօրէն նահանջում է` իր չափանիշները զիջելով «դասակարգային պայքարի» անհեթեթ ըմբռնումներին։
Ամերիկեան իրականութիւնից եւ բուրժուական ընտանիքից «աշխատաւորական ազատատագրուած Հայաստան» եկած մտաւորականը (որ ոչ թէ ազգի ուղեղը կարող էր լինել, այլ…), կարճ ժամանակի ընթացքին իւրացրեց որ «Աստծունը` Աստծուն տալու» համար ստիպուած է լինելու «Կեսարինն էլ կեսարին տալ»։ Քանի որ ոչ ոքի չէր կարող «մոլորեցնել ու խաբել», թէ «Պողպատի ճաշ», «Նոր Բիւզանդիոն» եւ «Սասունցի Դավիթ» գործերը որեւէ եզր ունեն «յանուն պայծառ ապագայի՝ պրոլետարիատի պայքարի հետ»։ Ժամանակի adeptus-ներից մէկը` Գուրգէն Վանանդեցին նրան մեղադրեց «իրականութիւնից փախչելու» յիրաւի մահացու յանցանքով։ «Իրականութիւնից փախչելու» այս «բարոյախօսական դատումը» գլորւելու էր գաղութային մեր կեանքի տասնամեակներով, որպէսզի արդէն 20-րդ դարավերջին ստանար այն հերթական անհեթեթ իմաստը որ դնելու էր գրական նախարարութեան առաջնորդը իր այն ձեւակերպումի մէջ, թէ «Գրողը գաղափարի եւ ժամանակի ձեւաւորողն է»։ Հնարամիտ մի աճպարարութիւն` օրինականացնելու համար գրողի, ընդհանրապէս արուեստագէտի ծառայամիտ կամակատարութիւնը իշխանութեան նկատմամբ։
Վահան Թոթովենցը բռնադատելով իրեն, ստորանալով, նուաստանալով իբրեւ մարդ եւ այն էլ՝ իբրեւ Անհատականութիւն, գրեց «Բաքու» եռհատոր վէպը, որ պէտք է ապացուցէր, թէ հեղինակը իսկապէս դասակարգային պայքարի էութիւնը ըմբռնած եւ այդ պայքարին նուիրուած գրող է։
Հայաստանի կոմկուսի 9-րդ համագումարում կուլտուրական ռեւոլիւցիան մէծ յաջողութեամբ իրականացնող կուսակցապետ Ա. Խանջեանը բարձր գնահատեց այս վէպը, այսինքն Վահան Թոթովենցին ցոյց տուեց «գաղափար եւ ժամանակ ձեւաւորողի» «ուղիղ ճամբան»։
Բայց մի քանի ամիս անց բանից պարզուեց որ գրողը բնաւ էլ միտք չունի քայլելու այդ ճամբայով։ Կամ աւելի շուտ` անկարող է դաւաճանել իր աստուածատուր շնորհներին ու գեղարուեստին ընդհանրապէս։ Եւ գիտակցուած նւաստացումն էլ նրա համար բնաւ ապրելակերպի որակ չէ։
«Կեանքը հին հռոմէական ճանապարհի վրայ» վէպը անմիջապէս յայտարարուեց գրողի` ծուռ ճամբայ ելնելու ապացոյց։ «Կեանքը այն ճանապարհի վրայ որ տանում է սովետական գրականութիւնից դուրս» — այսպիսի խորագրով ջախջախիչ յօդուած լոյս տեսաւ գրական մամուլի մէջ որ ստեղծուել էր իբրեւ կոմկուսի խօսափող։
…Առանձին մի առիթի եմ թողնում՛ այն հարցի շուրջ իմ նկատառումները, թէ ինչու է «Ցեղասպանութիւնը» ազգային ողբերգութիւնից վերաճել ազգային գաղափարախօսութեան, ինչո՛ւ են գեղարւեստի ու գրականութեան մշակին գնահատում այնքանով, թէ որքանով է նրա ստեղծագործութեան նիւթը վերաբերում Եղեռնին… Առանձին քննութեան խնդիր դիտելով, թէ ինչո՛ւ ազգային Ողբերգութեանը վերաբերող միջակ եւ բացայայտօրէն թոյլ ստեղծագործութիւնը արժէքաւորւում է նիւթով եւ ոչ թէ արւեստի չափանիշներով, ուրեմն. այսօրինակ հիւանդ մտայնութիւնը իբրեւ անհեթեթութիւն քննելը առայժմ մի կողմ դնելով, հիմիկ ու հիմա պէտք է արձանագրեմ որ 37-ի (իբրեւ խորհրդանիշ նկատի ունեմ) զոհերին յիշելիս հազիւ թէ պարկեշտութիւն կարող է սեպուել այսօրուայ մտածողութեամբ, այն էլ խեղւած մտածողութեամբ նրանց կեանքն ու գործը վերլուծելու ամէն մի փորձ։ Անկախ այն բանից, թէ այդ փորձը կատարւել է համալսարանական պաղարիւնութեամբ կամ գաւառամիտ հայհոյախօսութեամբ։
Եթէ ռուսական վերանուաճումից յետոյ գոյութիւն ունէր «ազատութեան» պատրանքով խանդավառների ինչ որ զանգուած, սակայն ոգեմիտ անհատականութիւնները, որպիսիք էին 37-ի ֆիզիկական կամ բարոյական զոհերը, շատ շուտ հասկացան որ տեղի է ունեցել դիմակափոխութիւն։ Ռուսական ուղղափառ ինքնակալութեանը փոխարինելու է եկել աստուածամէրժ միահեծանութիւնը։
Մղձավանջային այդ տասնամեակներին ընդհանրապէս արգելւած էր որեւէ յիշատակութիւն 1915-ի Աղէտի մասին, քանի որ… Քանի որ այդ ոճրագործութիւնը իրականացրել էին բոլշեւիկների հաւատարիմ դաշնակիցները՝ իրենց, բոլշեւիկների խրախուսութեամբ եւ ռազմական օգնութեամբ։ Վկաները դեռ կային, ողջ էին, ապրում էին։
Եւ երկրորդ. արգելւում էր յիշել հայերի ֆիզիկական ջարդը որ կանխամտածուած ու կազմակերպած իրականացրել էին թուրքերը, քանի որ ռուսներն էլ իրենց հերթին էին իրականացնում կանխամտածուած հոգեւոր ջարդը։ Եւ հոգեւոր կամ ճերմակ ջարդը աւելի քնքոյշ ոճրագործութիւն չէ, քան ֆիզիքական կամ կարմիր ջարդը։ Գիտական եզրաբանութեամբ, երկուսն էլ Ցեղասպանութիւն են։
…Չէկայի նկուղներից մէկում Վահան Թոթովենցին հարկադրել էր ստորագրել քննչական մի փաստաթուղթ.
«Ես որոշեցի խոստովանել։ 1922-ին… ես հաւաքագրւեցի անգլիական հետախուզութեան մէջ։ Ես թունդ անգլիասէր էի եւ խորհրդային իշխանութեան թշնամի… Ոչ մի հատուցում չեմ ստացել, քանզի անգլիական հետախուզութեան լրտես էի իմ կամքով եւ իմ հակայեղափոխական սկզբունքներով… Այո’ ես ինձ մեղաւոր եմ ճանաչում։ 1933-ից գրողների հակայեղափոխական, նացիոնալիստական խմբի անդամ եմ։ Որպէս հակայեղափոխական խմբի անդամ գրականութեան մէջ տարիների ընթացքում տարել եմ վնասարարական աշխատանքներ։ Արտասահմանեան հետախուզութեան գործակալ եմ»։
Ինքն է խոստովանել։ Ստորագրել է խոստովանութեան տակ։ Եւ գործը դատարան չի հասել, քանի որ երբ մարդ ինքն է խոստովանում, ինքն է իրեն «մերկացնում» ու զրպարտում, ապա յեղափոխութեան պատժող ձեռքը գլխատում է նրան` մտաւորականին որ մեծամտօրէն կարծում է թէ ազգի ուղեղն է, սակայն իրականութեան մէջ, ըստ համաշխարհային աշխատաւորութեան առաջնորդի` ընդամենը ազգի ուղեղը, այլ… յիշենք, թէ ի՛նչն է։
Այսքան բանը թերեւս անհրաժեշտ է որ գիտենայ եթէ ո՛չ ամէն պատահականութիւն, այլ գոնէ նա, ով համարձակւում է մօտենալ սովետական մղձաւանջային տասնամեակների գրականութեան ու արուեստի երեւոյթներին։
Շարունակելի
Комментариев нет:
Отправить комментарий