ԻՆՔՆԱԽԱԲԷՈՒԹԻՒՆ, ՀԱՅԵՑԻ ԻՆՔՆՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆ ՀԱՒԱՏ

Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ

Ա

Մենք մեր տգիտութեամբ երջանիկ ենք։ Մեր տգիտութիւնը մեզի կը պահէ։
Ուիլեամ ՍԱՐՈՅԵԱՆ

Տգիտութիւնը լինում է երկու տեսակ. մէկը՝ գիտելիքներին նախորդող անգրագիտութեամբ, եւ միւսը՝ գիտելիքներին յաջորդող ամբարտաւանութեամբ։
Միշել ՄՈՆԹԷՅՆ


…Որտեղի՞ց էր Ուիլեամ Սարոյեանը կռահել մեր երջանկութեան գաղտնիքը, որ միաժամանակ նաեւ մեր յոյսն ու պահապանն է դարձել։
Հայ հասարակութիւնը անցեալ տասնամեակների ընթացքին վերջնականապէս դարձաւ սովետահայ ազգաբնակչութիւն։ Կամ Homo sovieticus-ների ամենագէտ ու բախտաւոր հասարակութիւն։ Եւ եթէ դեռեւս յոյս ունենք, թէ ինչ որ բան հնարաւոր կը լինի փրկել, ապա միայն հասարակութիւնից մնացած վերջին մոհիկանների շնորհիւ: Այդ մոհիկաններից են նաեւ նրանք, ովքեր ամէն տարի ամառնամուտին եւ ապա աշնանամուտին դպրոցների աւարտական եւ համալսարանական ընդունելութեան քննութիւնների առիթներով ահազանգում են գրագիտութեան հետեւողական նահանջը։
Ինչ վերաբերում է Տարաշխարհին, ապա այստեղ եւս տարիների ընթացքին հայկական դպրոցները սուսիկ-մնջիկ գոցելը, շնորահաշատ գրողների ակադեմիական արտակարգ լրջութիւնը, որի հետեւանքով մանկական ու պատանեկան գրականութիւնը այնպէս էլ մնացել է ուսուցիչների սարքած գրական «գոհարների գանձարանում», վերջապէս հայերէնը օտար լեզուով ուսուցանելու այդ նոյն ուսուցիչների կիրառած արատաւոր միջոցը խաթարեց սերունդների հայերէն լեզուամտածողութիւնը։
Եւ եթէ Տարաշխարհի երկրների մէջ դպրոց ու համալսարան աւարտածները անպայման գիտեն մի քանի լեզու (բացառութեամբ հայերէնի) եւ տիրապետում են իրենց մասնագիտութիւններին (օտարի ողնաշարով), ապա Հայաստանի մէջ, որտեղ միայն 1999 թուականին օրուայ վարչապետ Վազգէն Սարգսեանի հերոսական մի ստորագրութեամբ Մոսկուան բացեց 60 (այո՛, վաթսուն) ռուսական դպրոց, արդէն քանի՜-քանի՛ սերունդ ընդհանրապէս որեւէ լեզուի չի տիրապետում եւ ձախաւեր է նաեւ իր մասնագիտութիւնների մէջ։ Քանի որ ռուսերէնը եւ գիտելիքները դասաւանդւում են նոյն սովետական կրթական համակարգի մակարդակով, որ ամենուրէք նոյնն է։
Ուսումնառութեան այս որակը անխուսափելի դարձրեց համատարած անգրագիտութիւնը։ Եւ իր անկանգառ ընթացքով մեզ հասցրեց երջանիկ տգիտութեան այսօրուայ վիճակին, թէեւ անպակաս են ողբաձայն կամ զայրոյթով յագեցուած ահազանգերը։
Ահազանգողներից մէկը՝ Մերուժան Յարութիւնեանը գրում է. «…Ծնողներն ու աշակերտները, ու ողջ հայ ժողովուրդն առհասարակ, մի բան չգիտեն։ Չգիտեն, որ հայերենի մեր մասնագետները, այսինքն՝ մեր լեզուաբաններն ու գրականութեան “մասնագէտները” բացարձակ ի վիճակի չեն հայերեն լեզուին ու գրականութեանը վերաբերող որեւէ գիտական ու արդար քննութիւն կազմակերպել։ Ի վիճակի չեն, որովհետեւ լեզուին (ուրեմն, նաեւ գրականութեանը) վերաբերող իրենց ասածների ճիշտ ու սխալը ջոկելու ոչ մի գիտական ու օբիեկտիվ չափանիշ չունեն… Մեր սուտ լեզուաբանութիւնը մեր “լեզուաբանների” հացի միակ աղբիւրն է, իսկ սրանց մեջ հեղինակութիւն ունեն միայն է՛ն դոկտոր-պրոֆեսորներն ու դոցենտները, ովքեր ինչ-ինչ առնչութիւն ունեն աւարտական, ընդունելութեան, կիսամեակային ու ուրիշ քննութիւններին։ Ու այսօրուայ լեզուաբանութիւնը ինչքան խրթին լինի, քննութիւնների պղտոր ջրերում ձուկ բռնելն էնքան հեշտ կը լինի։ Ու սրա համար էլ չեն ուզում, որ պղտոր ջրերի էս կայուն, հաստատուած ու լավ իւղած մեխանիզմը փոխուի»։
Տգիտութիւնը համատարած է եւ կոմկուսակցական, բոլշեւիկեան ծրագրուած քաղաքականութեան հետեւանք։ Այսպէս…
1919 թ. Սեպտեմբեր 15-ին Մաքսիմ Գորկուն գրած Վ. Լենինի նամակի մէջ կարդում ենք. «Մտաւորականութեան նկատմամբ ես առանձնապէս մեծ համակրանք չունեմ։ Մեր կարգախօսը՝ “վերացնել անգրագիտութիւնը” երբէք չի կարելի մեկնաբանել իբրեւ նոր մտաւորականութիւն ստեղծելու ձգտում։ “Անգրագիտութիւնը վերացնելը” պէտք է լոկ այն բանի համար, որպէսզի իւրաքանչիւր գիւղացի, իրաքանչիւր բանուոր կարողանայ ինքնուրոյն կերպով, առանց կողմնակի օգնութեան կարդալ մեր հռչակագրերը, հրամանագրերը, մեր կոչերը։ Նպատակը խիստ գործնական է եւ միայն այդքան։ Մտաւորականութիւնը ոչ թէ ազգի ուղեղն է, այլ ազգի քաքը («ãîâíî»)… Ես արուեստի մէջ ուժեղ չեմ։ Ինձ համար արուեստը… ինտելեկտուալ կոյր աղիի պէս մի բան է, եւ երբ նրա՝ մեզ անհրաժեշտ քարոզչական դերը աւարտին հասնի, մենք նրան՝ չըրխկ, չըրխկ՝ կկտրենք։ Այլեւս պիտանի չլինելու համար։ (Վ. Լենին, Երկերի լիակատար ժողովածու, 5-րդ հրատ., 1978, հ. 51, էջ 48-49)։
Զարգացնելով Վ. Լենինի կարծիքը մտաւորականութեան մասին, Ն. Բուխարինը զգուշացնում է. «Այո՛. մտաւորականներին մենք կը բազմացնենք կաղապարներով. նրանց կʼարտադրենք գործարանային եղանակով»։
Ցաւօք սրտի, այս իրականութեան դէմ մեր «հայրենասէրները» իբրեւ փաստարկ օրինակ բերում են յիրաւի գիտուն, յիրաւի գրագէտ, յիրաւի լայն մտահորիզոն ունեցող բացառիկ անհատականութիւնների, որոնց յաջողուել է ինչ որ կերպ դուրս պրծնել գործարանային եղանակներով բազմացնող կաղապարներից։ Այդ ինչ որ կերպի գաղտնիքը անհատին ի վերուստ տրուած, այսինքն Աստուածատուր շնորհն ու տաղանդն է որ կարող է ծիլ տալ, ընձիւղուել, հաստաբուն ու սաղարթախիտ ծառ դառնել, եթէ նա, այդ անհատը, նաեւ խոհեմութիւն եւ զգուշութիւն ունենայ արմատախիլ չլինելու կամ նոյնիսկ արդէն ամրացած ծառաբունը կացնի բերան չտալու համար։
Բայց այդ մտածող ու դատող մարդիկ, այդ աստուածաշնորհ տաղանդները այնքան հազուագիւտ են, որ նրանց ձայնը դիւրութեամբ խլացնում են թերուսներն ու տգէտները։
Այս է իրական վիճակը։
Եւ անհեթեթութիւն է, երբ ծնունդով Տարաշխարհի եւ Տարաշխարհի մէջ հաստատուած հայաստանցիների «հայրենասէր» մի խաւ կրթութեան, մասնաւորապէս Հայոց լեզուի հրատապ խնդիրները լուծելու համար դիմում է «հայրենի պաշտօնեաներին»։ Անհեթեթութիւն է, քանի որ գիտեն որ վերեւները ոչ մի խնդիր չեն լուծելու։ Բայց օգտագործելով «հարց բարձրացնողի» եւ այդ հարցի լուծումը միայն «հայրենի պետականութեան» զօրութեամբ տեսնելու առիթը, անցնում են իշխանութիւնների թրի տակով եւ կոչումների ու շքանշանների համար տրորելով սեփական արժանապատւութիւնը, դառնում են այն ձեռնասուն զանգուածը, որին ինքնութիւնը կորցրած իշխանութիւնները օգտագործում են «սփիւռքը իրենց ուզածի պէս կառավարելու» համար։ Մի դոկտրին, որ նաեւ բացայայտում է անցեալի ու ներկայ նախագահական եռեակի սովետա-չէկայական արգանդից վիժուած լինելու յանգամանքը։
Բայց մենք մեր տգիտութիւնը անսահման երջանկութեամբ վայելելու հետ մէկտեղ նաեւ զբաղուած ենք «աշխարհի աչքը հանելու» հայրենասիրական գործով։
Այսպէս.
«ԹՈՂ ԱՇԽԱՐՀՆ ԻՄԱՆԱ, ՈՐ ՀԱՅ ՄԱՐԴԸ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ՀԱՅ ԸՆՏԱՆԻՔ ՍՏԵՂԾԵԼ, ԱՅԼԵՒ ՆԱՀԱՊԵՏԱԿԱՆ ՁԵՒՈՎ ՓՂԻԿՆԵՐԻ ՀԱՐՍԱՆԻՔ ԷԼ ԿԱՐՈՂ Է ԱՆԵԼ»: (Այս նորալուրը ոչ թէ զաւեշտ է, այլ պաշտօնական հաղորդագրութիւն)։
Կամ.
ՍԻՐՈՒՇՈՆ «ԵՎՐԱՏԵՍԻԼՈՒՄ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ՆՈՐ ԲԱՐՁՈՒՆՔ Է ՆՈՒԱՃՈՒՄ։ (Մի՞թէ համաշխարհային համահարթեցումի այս բեմահարթակն է, որին արդէն դիմադրում են իրենց գոյնը պահպանող երկրներ, Հայաստանի եւ Հայի համար կարող է «բարձունքներ» տանող ճամբայ լինել։ Աւելի շուտ՝ հակառակը… Այս բեմահարթակի վրայ արդէն քանիերորդ անգամ բացայայտւում է մեր ինքնատիպ մշակոյթից դուրս պրծնելու տխուր պատկերը)։
Կամ.
ՄԵՆՔ 20-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԵՆԹԱՐԿՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆ ԵՆՔ։ (Հէնց միայն առաջինը լինելն արդէն հպարտութեան առիթ է դարձել Հայի համար։ Եւ այդ Հայը նոյնպիսի պատրաստակամութեամբ փորձում է տրորել ու վերացնել ազգային ողբերգութեան մասին յիշողութիւնն իսկ։ Սա նոյնպէս սովետա-չէկայական նախագահական եռեակի սրբազան ընդհանրութիւնն է։ Յիշենք «մատաղ սերնդին հոգեկան խախտոււմներ չպատճառելու մտահոգութեամբ» անցեալ 90-ականներին նախագահական հրամանով մանկապարտէզներում եւ դպրոցներում պատմութեան գրաքննութիւն մտցնելը։ Յիշելով հասնենք թերուսների յօրինած դիւանագիտական մի նոր տեսակին, որ իմ «Կաննի յուշատետր»ի մէջ անուանեցի ֆուտբոլային դիւանագիտութիւն։ Եւ յիշելով՝ հասնենք չարաբաստիկ ու բացայայտ չէկայական արձանագրութիւններ ստորագրելու յանգրուանին։ Հիմա էլ հայ դիւանագիտական այս նոր «բարձր մակարդակը» ստիպուած եմ բնորոշել իբրեւ դիւանագիտական աճպարարութիւն)։
Կամ.
«ՀԱՒԵՐԺ ՓԱՌՔ ԱՆՄԵՂ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ» — Գիտութիւնների ակադեմիայի «Գիտութիւն» թերթի մարգարտաշար խօսքն է Ապրիլ 24-ի առիթով։

Թողնելով որ Ընթերցողը շարունակի Հայի «ստեղծագործական մտքի» այսօրինակ գոհարներ մեր դիմաց առատօրէն փռելու գործը, անցնենք յաջորդ ոլորտին, որպիսին է ինքնախաբէութիւնը։

Բ
Ինքնախաբէութի՜ւն… դա մի հասարակ բառ է, բայց դրա մէջ թաքնուած են մարդու բոլոր թշուառութիւնները։
ՐԱՖՖԻ

Ո՞վ է աւելի հաճախ խաբել, քան դու՝ ինքդ քեզ։
Բենջամեն ՖՐԱՆԿԼԻՆ։

Իրականութիւնը անաչառ կերպով գնահատելը որեւէ օգուտ բերել չի կարող, եթէ այդ իրականութիւնը ծնող պատճառները բացայայտելուց խուսափում ենք։
Եւ այստեղից էլ սկսւում է մեր ինքնախաբէութիւնը, քանի որ շատ ծանր բան է հերձել ու բացայայտել թարախակալած այն ուռուցքները, որոնք տասնամեակների ընթացքին փորձել ենք միայն թաքցնել եւ իբր թէ «ձեռնարկուող միջոցառումներով», «կուսակցութեան որոշումներով», այնուհետեւ սրանցից բխող «սփիւռքին ուղղուած կոչերով ու յորդորներով» խնդիրը լուծուած համարել։
Ոչ հայաստանցին եւ ոչ էլ Տարերկրի Հայը մինչեւ հիմա գլխի չեն ընկել որ մեր ժամանակի իրականութիւնը շարունակ ներկայացնում են ոչ թէ ներկայ, այն ապագայ ժամանակով։ Ինչը արտայայտւոմ է որեւէ ճակատագրական ու ազգային նշանակութիւն ունեցող հարց թաղելու համար կատարուած խոստումով կամ էլ կարգախօսներով, որոնք, անշուշտ, պահանջում են լաւատեսութիւն՝ իրատեսութեան փոխարէն։ Եւ ուրեմն այդ է պատճառը, որ իրատեսութեան մասին ընդհանապէս չենք խօսում, իսկ լաւատեսութիւնը, «լաւատես լինելը» կամ «լաւատես ըլլալը» թոյլ ենք տուել որ դառնայ գաղափարական ստորոգութիւն։
Ամէնից հայտնի բոլշեւիկեան կարդախօսն է՝ «Ուր էլ գնաս, ուր էլ մնաս / Քո մայր լեզուն չմոռանաս»։ Փոքրից մինչեւ հասուն մարդիկ Հայաստանով ու աշխարհով մէկ՝ խանդավառուած ու տարբեր մարտական երանգներով արտասանում են այս երկտողը եւ… եւ հետեւողականօրէն շարունակում են նահանջել մայրենի լեզուից։ Քանի որ կարգախօսները ընդամէնը գաղափարական դրոյթներ են եւ գործնական կիրառութիւն չունեն։ Մեր այս իրականութիւնը Կուլտուրական յեղափոխութեան յաղթանակի հետեւանքն է, մի յեղափոխութեան, որ՝
«ՀՍՍՀ-ում սկսուեց սովետական իշխանութեան հաստատումից (1920-ի Նոյ. 29) անմիջապէս յետոյ… Կուլտուրական յեղափոխութեան ընթացքում ձեւաւորուեց սովետական մտաւորականութիւնը։ Սովետական իշխանութեան առաջին տարիներին նոր մտաւորականութեան ձեւաւորման հիմնական եղանակներն էին հին մտաւորականութեան դաստիարակումը, առաջաւոր բանուորների առաջքաշումը ղեկավար աշխատանքի… (ՀՍՀ, հ. 6, էջ 7-8. Ե. 1980)։
Իսկ Սոցիալիստական Հայաստանում Կուլտուրական ռեւոլիւցիայի յաղթանակը «մեծ ջանքեր ներդնելով ապահովել եւ իրականացրել է Ա. Խանջեանը» (ՀՍՀ հ. 5, Ե. 1979, էջ 14)։
Պաշտօնական բնորոշումով Կուլտուրական ռեւոլիւցիան արմատական շրջադարձ է հասարակութեան հոգեւոր զարգացման ոլորտի մէջ, քանի որ՝
«Կուլտուրական յեղափոխութեան կարեւորագոյն նպատակը կոմունիստական գաղափարախօսութեան յաղթանակի ձեռքբերումն է։ Նոր, սոցիալիստական մտաւորականութեան ձեւաւորումը, կուսակցութեան վերահսկողութեան ներքոյ գիտութեան, գրականութեան եւ արուեստի զարգացումը, գրականութեան ու արուեստի մէջ սոցիալիստական ռեալիզմի յաղթանակը, աթեիստական աշխարհայեացքի հաստատումը, նոր բարոյականութեան ձեւաւորումը եւն։ Զարգացած սոցիալիզմի ժամանակաշրջանում կուլտուրական զարգացման հիմնական խնդիրն է կոմունիզմի յաղթանակի համար գաղափարական եւ կուլտուրական պայմանների ստեղծումը, կոմունիստական հասարակարգի մարդու՝ նոր մարդու դաստիարակութիւնը»։
Այնուհետեւ. «Կոմկուսակցութեան ծրագրի մէջ (1961) բարձր է գնահատուել Կուլտուրական յեղափոխութեան նշանակութիւնը։ Աշխատաւորական զանգուածներին այն դուրս է բերել հոգեւոր ստրկութիւնից եւ խաւարից։ Բայց սոցիալիստական Կուլտուրական յեղափոխութեան ամենամեծ յաղթանակը հանդիսանում է միլիոնաւոր մարդկանց գիտակցութեան խորքերի վերակառուցումը մարքս-լենինեան տեսութիւնը իւրացնելու հիմքի վրայ»։
Եւ հիմա ամէնից գլխաւորը՝ «Կուլտուրական ռեւոլիւցիայի արդիւնքը հանդիսանում է սոցիալիստական հասարակութեան կեանքի մէջ արժէքների նկատմամբ կողմնորոշման խնդրում նոր համակարգ հաստատելը …»
Դեռ աւելին. «Հայաստանում կուլտուրական շինարարութեան յաջողութիւնները դրական ազդեցութիւն գործեցին սփիւռքահայ առաջադիմական շրջանների վրայ, նպաստեցին սփիւռքահայ մշակոյթի դեմոկրատական զարգացմանը, մայր հայրենիքի հետ սփիւռաքահայութեան կապերի ամրապնդմանը» (ՀՍ Հանրագիտարան, հ. 6, էջ 8. Ե. 1980)։
Այսօր պաշտօնական Հայաստանը փորձում է համոզել, եւ մարդկանց գիտակցութեան խորքերի վերակառուցման շնորհիւ նրան անպայման յաջողւում է համոզել, թէ Հայ մշակոյթը հէնց այդ սոցիալիստական մշակոյթն է։
Բայց այդ մշակոյթը, ընդհանրապէս կուլտուրական յեղափոխութեան խարդախած ժառանգութիւնը, որից չուզեց հրաժարուել Հայաստանի տիրակալութիյւնը նուաճած մի հերթական սինլքոր, եւ չնայած ազգային ապագայի ճակատագրով տառապող անհատականութիւնների յորդորներին, Ռուսական կայսրութիւնից մազապուրծ Հայաստանի մի բեկորը սահմանադրական արձանագրութեամբ իրեն ժառանգորդ համարեց 70 տարիների կոմունիստական հոգեխախտող մի anti-մշակոյթի։ Իսկ այդ anti-մշակոյթը ապազգային մղձաւանջն է որ Հային զրկում է հոգեւոր ճշմարիտ արժէքներից։
Այս իրողութիւնը անթաքոյց չէ։ Բացայայտ է… Նոյնիսկ տեսանելի` Հայ-TV-ի 32 ատամնաւոր, պրոթեզաւոր եւ ընդհանրապէս անատամ հաղորդումների շնորհիւ։
Ի դէպ բոլշեւիկները չեն էլ թաքցրել որ «ազգային մշակոյթի կարգախօսը խաբեբայութիւն է։ Մեր կարգախօսն է համաշխարհային բանուորական շարժման մշակոյթը» (Վ. Ի. Լենին, ԵԺ, հ.19, էջ 42)։
Եւ ուրեմն՝ այսօր մենք ովքե՞ր ենք։
Այս հարցին Պարոյր Սեւակը պատասխանել է մի հերթական «Մենք քիչ ենք, բայց հայ ենք» կարգախօսով, որ ինչքան էլ կրկնենք բեմերից ու ամբիոններից, միեւնոյն է, չի պատասխանում այն հարցին, թէ՝
Ովքե՞ր ենք մենք։

Գ

Մարդիկ վշտանում են, երբ նրանց խաբում են թշնամիները կամ դաւաճանում են բարեկամները, բայց հաճախ բաւականութիւն են ստանում, երբ խաբում եւ դաւաճանում են իրենք իրենց ։
Ֆ. ԼԱ ՌՈՇՖՈՒԿՈ

Ճարտարագիտութիւնը կը հասնի այնպիսի մակարդակի, որ մարդ կը կարողանայ առանց ինքն իրեն էլ ճամբայ գնալ։
Ս. Ե. ԼԵՑ

Ինաքնահաւան մեր կեցուածքով, ինքնախաբէութեան պատճառած տրփանքով եւ նոյնիսկ շատ մօտիկ անցեալի համեմատութեամբ մեր հնարաւորութիւնների զարմանալի պարզեցումով բռնել ենք զոմբիանալու ճամբան։ Չենք էլ անդրադառնում որ այդ ճամբան յաջողութեամբ կարողանում ենք գնալ առանց ինքներս մէզ։
Առանց մեր Ինքնութիւնը։
Քանի որ մեր հայրենիքը տեղաւորել ենք նրա մի փոքրիկ տարածքի վրայ։ Եւ նոյնիսկ մէր գիտակցութեան մէջ բնագռել է այն խաբէութիւնը, թէ ոչ միայն սովետահայի, այլեւ ռուսահայի ու թուրքահայի երբեմնի հայրենիքը հէնց այդ տարածքն։ Ինչպէ՞ս են յաջողացրել, որպէսզի սովետական Հայաստանի երեսը չտեսած հայը «հայրենասիրաբար» յայտարարի, թէ հէնց ա՛յդ է իր հայրենիքը։ Եւ այսօր հայաստանցին է լաւագոյն դէպքում պնդում, թէ Տարաշխարհի հայի հայրենիքն է երբեմնի սովետական Հայաստանը։ Իսկ վատագոյն դէպքում բանավիճում են, թէ ո՞վ է սփիւռքահայը, ի՞նչ կապ ունի հայաստանցու Հողի հետ, առաւել եւս, առանց այդ հողի վրայ ապրելու իրաւունք ունի՞ արդեօք հայեցի համարուող վէպ գրել, օրինակ, կամ բանաստեղծութիւն… Ի հարկէ ունի, լսւում է գրական մինիստրութեան չեկիստական ձայնը, եթէ դրանք, այդ «անհող» մարդիկ, որ հաւակնում են գրող լինել, անպայման անցնեն գրական մինիստրի թրի տակով եւ չհամարձակուեն «պարտիզանութիւն» անել… Սա, ի հարկէ, դեռ շատ ջուր վերցնող խմոր է։ Ուրեմն, չշեղուենք։
Ձեռքի տակ ունենք ակադեմիկոսների, դոկտոր-պրոֆեսորների, ճարտարապետների, գրողների ու արուեստագէտների, թերուս նորաթուխ քաղաքական գործիչների եւ նրանց ետեւից գնացող միլիոնաւոր հայերի մտայնութիւնը արտայայտող բացառիկ մի մարտակոչ, որ կատարել է ակադեմիկոս Ս. Աբրահամեանը. «“Վերադարձ դէպի արմատները” կեղծ, անտրամաբանական, հակապատմական կարգախօս է» («Գարուն», Օգոստոս, 1997)։ Եւ քանի որ գործ ունենք զոմբիացուած նոր մարդկանց հետ, որոնց գիտական անունն է Homo Sovieticus, ապա բնաւ չփորձենք հարց տալ, թէ ինչո՞ւ… Ինչո՞ւ է մեր էութիւնը նորից գտնելու համար արմատներին վերադառնալու անհրաժեշտութիւնը հակապատմական, կեղծ ու անտրամաբանական։ Պատասխանը գտնում ենք Ի. Ստալինի «Մարքսիզմն ու լեզուաբանութեան հարցերը» դարակազմիկ յորջորջուած աշխատութեան մէջ։ Արմատներից կտրուելն ու հեռանալը անհրաժեշտ է, «որպէսզի աւելի մեծ հնարաւորութիւն ստեղծուի ազգային մշակոյթները մէկ ընդհանուր մշակոյթի եւ մէկ ընդհանուր լեզուի մէջ ձուլելու համար» (Ի. Ստալին)։
Այնպէս որ գլոբալիզացումի սաղմը եւ նոյնիսկ սածիլը նոյնպէս պէտք է որոնել համաշխարհային կոմունիստական յեղափոխութեան ակունքների մէջ։
Ստալինեան յանձնարարութիւինը անցեալ տասնամեակներին յաջողացրել են իրականացնել, նոյնիսկ «պլանները գերակատարելով» եւ մեզ կտրել են մեր արմատներից, միեւնոյն ժամանակ ամէն կերպ ու բոլոր միջոցներով ջնջելով մեր պատմական հեռու եւ մօտիկ յիշողութիւնը։
Պատմութիւնից զրկուած, մտածելու կարողութիւնը կորցրած, սակայն մեր այդ կորուստներից բոլորովին անտեղեակ` հաւատում ենք ամէն տեսակ յօրինուածքների, որոնցով լուանում են մեր ուղեղները, վստահում ենք ժամանակակից «ազգային գաղափարախօսութիւնների», որոնք առանձնապէս չեն տարբերւում այն ներշնչումներից, որպիսին ունեցել ենք ոչ հեռաւոր անցեալին։ Վերջապէս, գլխապատառ պահանջում ենք երկքաղաքացիութիւն, որ երբէք չի լինելու, քանի դեռ եկող նախագահները գալիս են այդ խոստումով եւ հեռանում՝ խոստումը փոխանցելով յաջորդ եկողին։ Ինչ որ տեղ այդ խաբուածութիւնը սփոփելու համար պահանջում ենք… մի նախարարութիւն, որ եթէ մի խնդիր ունի Տարաշխարի մէջ, ապա բոլշեւիկեան անհեթեթ խոստումներով նպաստելու համար ֆուտբոլային դիւանագիտուիւնը եւ դրան յաջորդող դիւանագիտական աճպարարութիւնը։
…Սակայն ազգային գաղափարախօսութիւնը հէնց ինքը՝ ազգային մշակոյթն է — մի ճշմարտութիւնը, որ երբեւէ յայտնի էր մեր նախնիներին։ Եւ մի ճշմարտութիւն, որ կարող էր ուղիղ ճամբայ դուրս բերել մէզ, քանի դեռ Կրեմլի հնձանի մէջ տրորուելով՝ չէինք դարձել անարմատ նոր մարդ եւ մեր ակադեմիկոսական մակարդակը չէր հասել այն վայրենութեան, թէ «արմատներին վերադառնալը սոսկ կարգախօս է եւ այն էլ կեղծ, անտրամաբանական ու հակապատմական»։ Մեր երիտասարդ սերունդը բոլորովին անտեղեակ է, որ Հայը կարողացել ենք դիմագրաւել պատմութեան մէջ դարանակալող բոլոր անակնկալներին, գաղափարախօսութիւն ունենալով միայն ու միայն ազգային մշակոյթը ռւ Հաւատքը իբրեւ այդ մշակոյթի ամուր հիմք։
Այս խառնակ ժամանակների մէջ, տրուելով պատրաստի պատասխաններ ստանալու անաշխատ հնարաւորութիւններին, հրաժարուեցինք ազգային մշակոյթի տէրը լինելուց եւ շարունակեցինք մեր ապազգայնական ընթացքը, քանի որ տէրպետրոսեանական Սահմանադրութեամբ շարունակեցինք հաւատարիմ մնալ սովետական ժառանգութեանը այն դէպքում, երբ նոյնիսկ մէր ոխերիմ բարեկամ ադրբեջանցիները իրենց Սահմանադրութեամբ մերժեցին ամենայն սովետականը եւ իրենց ճանաչեցին 1918-20 թուականների հանրապետութեան ժառանգներ։ Եւ սա այն դէպքում, երբ իբրեւ էթնոս նրանք այն թաթարներն էին որ երբէք որեւէ արմատ չեն ունեցել մեր կողմերը։ Ես բացայայտում եմ ճշմարիտ պատմութիւնը եւ բնաւ այն կարծիքը չունեմ, թէ որեւէ թափառական, քոչուոր, վաչկատուն ցեղ իրաւունք չունի ոչ միայն քաղաքակրթուելու, այլեւ քաղաքակրթուելուց յետոյ միայն իրենց տեղն ունենալու Աստծոյ արեգակի տակ, թեկուզ օտարութեան մէջ։
Ազգային մշակոյթով են պայմանաւորուած մէր հաւակնութիւններն ու տեսլայինը, ապրելակերպի եւ մտածողութեան որակն ու ոճը։ Ազգային մշակոյթը, որից իբրեւ գաղափարախօսութիւն հրաժարուեցին հանրապետութեան Ինքնութիւն չունեցող նախագահները, ովքեր 1991-ի Հոկտեմբերից ի վեր բոլոր նախապայմաններով հնարաւորութիւն տուեցին որպէսզի «Մենք պէտք է մշակոյթ ստեղծենք» հոխորտացողները վարկաբեկեն արժէքները, որ ստեղծուել են դարերի ընթացքին։
Հայի Ինքնութիւնը պայմանաւորուած է նրա Անահատականութեամբ։ Ազգային Անհատականութիւնն է միակ ու հզօր կռուանը համաշխարհայնացման բացասումներին չենթարկուելու համար։ Եւ ոչ թէ ընդհանրապէս համաշխարհանացման դէմ հախուռն պայքարը, որ արդէն նմանում է հողմաղացների դէմ Դոն Կիխոտի պայքարին ։
Որքան էլ առաջին հայեացքից պարադոքսային թուայ, համաշխարհայնացման տրամաբանական ընթացքը նպաստում է որ մեր երբեմնի թուլութիւնները իրենց տեղը զիջեն ուժային նորովի լիցքաւորումների։
Եթէ միայն կարողանանք եւ կամենանք։
Սասանուել է Ազգային մեր Անհատականութիւնը։ Խափանուել է Ազգային մէր Գաղափարախօսութիւնը… Մենք յայտնուել ենք գետտոյի մէջ։ Դարձել ենք մշակութազերծուած մի ամբոխ, որ ընդունակ է ինքն իր մէջ սպանել ազգային մշակութային արժէքի իւրաքանչիւր ընձիւղ։ Կամ, լաւագոյն դէպքում խափանել այս ընձիւղի բնականոն աճը, քանի որ մշակութազերծումը, Ազգային Գաղափարախօսութեան մերժումը հային ոչ թէ համաշխարհայնացումի հետ է մրցակցութեան մղում, այլ թելադրում է սնապարծութեամբ հագեցած եւ անհեռանկար մրցակցութիւն այլ եւ այլ ժողովուրդների հետ։
Այս երեւոյթի դիպուկ օրինակն է Եվրատեսիլը. ապազգայնացումի կամ ազգայինի զեղծարարութեան մղելու այդ վիթխարի ուժը։
Համացանցն ու նրա ստեղծած հնարաւորութիւնները լայն ու հեռուները տանող պողոտաներ են բոլոր նրանց համար, ում ազգային գաղափարախօսութիւնը եղել եւ մնացել է ազգային մշակոյթը։
Բայց նոյն համացանցն ու նրա հնարաւորութիւնները հայերիս համար դառնում այնպիսի մի փակուղի, որ նոյնիսկ ծուլանում ենք իրար հետ հաղորդակցուել հայերէնով եւ Մեսրոպեան այբուբենով։ Փոխարէնը համացանցի զրուցասրահները լցնում ենք անձնական պարծենկոտութեանը բաւարարող տեղեկութիւններով եւ ազգային սնապարծութիւնը արտայատող ապատեղեկութիւններով։ Վիքիպեդիան չենք հանդուրժում սովետահայ մտածողութեամբ կատարուած սահմանափակումներով, բայց նաեւ զլանում ենք գոնէ այդ սահմանների մէջ հնարաւոր ու անաչառ տեղեկութիւններ զետեղել։ Իսկապէս, որ ձգտում ենք դիւրին աշխատանքի եւ եթէ հնարաւոր է, ապա ընդհանրապէս բացասելով ուսանելու համար ծախսուելիք մեր ջանքերը։
Այս ամէնը շահարկում են քաղաքական «հայրենասէր» գործիչներն ու ֆուտբոլային դիւանագիտութիւնը դիւանագիտական աճպարարութեամբ զարգացնող «իմաստուն առաջնորդները»։ Շահարկում են հայութեանը սպանդանոց տանող մշակութային կոտոշները։ Շահարկում են տգիտութիւնը հայութեան ազգային առանձնահատկութիւն դարձրած «ուսուցիչները», «մանկավարժները» լինի Հայաստան, թէ Տարաշխարհ… Իսկ ամէնից աւելի շահարկում են ազգային Ինքնութեան ամուր, անսասան հիմքը՝ Հայերէնը աղաւաղող «լեզուաբանները»՝ իրենց այն հաւատարմութեամբ, որի դիմաց մինչեւ հիմա կերակրւում են Կրեմլի ազգահալած որոշումները կենսագործելով եւ կերակրւում են ժողովրդական անգրագիտութեան հաշուին։
Ազգային մշակոյթի ամուր եւ անսասան հիմքը Լեզուն է։ Եւ Հայաստանի սովետական «լեզուաբանները» Կրեմլի օրհնանքով այդ հիմքը բարեյաջող քանդելուց յետոյ անամօթաբար յայտարարում են, թէ իբր հեշտացրել եւ շարունակում են հեշտացնել Հայոց լեզուին տիրապետելու գործը։
Մինչեւ 20-րդ դարավերջ հասնելը մենք արդէն կորցրել էինք ազգային-մշակութային բոլոր այն արժէքները, որպիսիք են տպագրական հրատարակութիւնների ազատութիւնն ու մաքրութիւնը, կորցրել էինք մեր գիրը, կորցրել էինք «Հայերէնի իրականութիւնը» եւ այդ կորուստը տեղի էր ունեցել պարտիայի եւ կառավարութեան որոշումներով։

Դ

Այս պահին յիշում եմ ակադեմիկոս Ֆերդինանդ Վիդեմանի գնահատականը Հայերէնի մասին, որ պահպանուել է Խաչատուր Աբովեանի օրագրերի մէջ. «Չկայ մի լեզու որ այնքան ճկուն լինի արմատական բառերն ածանցելիս եւ բարդութիւններ ստեղծելիս, որքան հայերէնը։ Այս բացայայտում է ձեր ազնուական անցեալը ։ Քանի որ լեզուն երբէք չի կարող հարստանալ ու ճոխանալ, եթէ ազգը չունի պայծառ միտք եւ ոգեղէն խորք»։
Ակադեմիկոսը աւելի քան մէկ եւ կէս դար առաջ կռահել էր, թէ Հայը երբեւէ կարող է հասնել այն վիճակին, որպիսին Ինքնութեան կորուստի անդունդի եզրին յայտնուելն է։ Եւ հարցումը որ կատարել էր Խաչատուր Աբովեանին, իր ամբողջ խորքով հռետորական լինելով, միեւնոյն ժամանակ, յիրաւի, Դելփեան պատգամախօսութիւն է. «Կʼուզենայի գիտենալ, թէ ձեզ՝ հայերիդ կառավարող մարդիկ պատուակա՞ն են, ազնի՞ւ են եւ այնպիսի՞ք, որ գայթակղութիւնների չտանեն ձեզ, ձեր հաւատը չխախտեն։ Կարծում եմ, թէ կը լինեն անձինք, որ օտարին դիւր գալու համար, հնարաւոր է թուլացնեն ձեր հաւատը։ Մի բան որ բնաւ ցանկալի չէ։ Ձեր ամենամեծ հպարտութիւնը հՀաւատն է լինելու»։
Հաւատը։
Ինքնութիւն ունենալու գլխաւոր միջոցը Լեզուից յետոյ անպայման Հաւատն է։ Եւ գոնէ Հայը իր սեփական կենսափորձով է հաստատում այս յանգամանքը։
Հաւատի դէմ հիմնական կռուանը եղել է մատերիալիստական գիտութիւնը, որ երբէք չի կարող նուաճել Հոգեւոր ոլորտը։ Այնուհանդերձ նիւթականը այնքան հրապուրիչ է ու շոշափելի, որ Հաւատի դէմ ելած մարդը արհամարհում է գիտութեան երեւելի անձանց վարքագիծն ու խոստովանութիւնները։
Նոբելեան դափնեկիր Իվան Պավլովը Հաւատացեալ էր եւ բոլշեւիկների բռնատիրութեան մէջ Եկեղեցու դէմ ծաւալած պայքարի ու ահաբեկչութեան պայմաններում ցուցադրաբար դրսեւորում էր իր աստուածավախութիւնը։ Նա մասնակցում էր պատարագներին, պահպանում էր եկեղեցական տօներն ու պահքերը։
Ալբերտ Այնշթայնը Հաւատքի մարդ էր. «Ես չեմ կարող պատկերացնել իսկական գիտնականի, որ չունենայ խորը Հաւատք։ Կարելի է արտայայտել նաեւ այսպէս. չի կարելի հաւատալ անհաւատ գիտութեանը… Նոյնիսկ պատկերացնել չեմ կարող որեւէ գիտնականի, ով զուրկ է խորը հաւատքից»։ (Einstein, Science, Philosophy And Religion: A Symposium, 1941, ch. 1.3).
Պրինսթոնի Համալսարանի մաթեմատիկայի ուսուցչապէտ Դավիդ Բերլինսկին համոզուած է որ կենդանի մարմինները գիտակցուած նախագծի պտուղներն են. «Մոլեկուլային կենսաբանութիւնը ցոյց է տալիս որ ամենայն շնչաւորներին ստեղծել է Արարիչն Աստուած»։
Այս օրինակները շատ-շատ են։
…Զարմանալին այն է որ նոյնիսկ առօրեայի մէջ Հայը ամօթխածութեամբ է խօսում իր Հաւատքի մասին՝ տգէտ ու հետամնաց չերեւալու նպատակով, բայց բացայայտում է բոլորովին հակառակը։
Նպատակ չունեմ յանձն առնելու այն բնագաւառը, որ պէտք է զբաղեցրած լինէր մեր Եկեղեցին գոնէ վերջին երկու տասնամեակի ընթացքին։ Ցաւօք, Հաւատքի դաստիարակութիւնը եւ կրթութիւնը սահմանափակւում է Հայ եկեղեցու պատմութեամբ եւ եկեղեցական ծէսերի ու հարաբերութիւնների շարագրութեամբ միայն։ Եւ աստուածաբանական դասընթացներն էլ հեռու են ժամանակակից աստուածաբանութեան արժէքներից։
Եթէ անհանգստանում ենք Հայի Ինքնութիւնը պաշտպանելու խնդրով, ապա ամենայն լրջութեամբ եւ հեռու մնալով աշխարհիկ ֆութբոլային դիւանագիտութիւններից եւ դիւանագիտական աճպարարութիւններին խրախուսելուց՝ Եկեղեցին, որ իրապէս անջատուած է պետութիւնից, անպայման մտահոգուելու եւ աշխոյժ գործունէութեան լայն ասպարէզ ունի Հայի մէջ Հոգեւորը արթնացնելու համար, ինչը եւ կը նպաստի հասարակութեան մէջ Խիղճն ու Կարեկցութիւնը իբրեւ բարոյական արժէքներ վերականգնելու ընդհանուր ջանքերին։
Այս դաշտի մէջ առաջադիմելու համար անհրաժէշտ է Հայ Առաքելական Եկեղեցու 20-րդ դարի պատմութեան անաչառ ու յստակ լուսաբանութիւնը։ Ի վերջոյ, Հայ քրիստոնեան պէտք է քաջատեղեակ լինի, թէ ինչո՛ւ Մեծի Տան Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանը որոշակի անկախութիւն է պահպանում, ինչը վշտացնում է հայաստանցիներին, նրանց ուրախութիւն պատճառելու փոխարէն։ Եւ այն վստահութիւնը ունենալու համար, թէ իրերի այսօրուայ դրութեամբ յատկապէս Անթիլիասին է տրուած թէ՛ զօրաւիգ լինել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն եւ Հայ ժողովրդի իսկական Դարձին։


Ե

Թող մեզ հիմա չվախեցնեն մեր կորուստները, թող սարսափ չպատճառեն ժամանակակից էլեկտրոնիկ եւ նանոճարտարագիտական հնարաւորութիւնները, քանի որ կորցրածը գտնելու համար անհրաժեշտ է ոչ թէ գիտելիքներ իւրացնել բերանացի անելով եւ յանուն քննութեան դրական նիշի (ինչպէս հայաստանցին վարժուել է սովետական կրթական համակարգի պահանջներով), այլ խորքից իւրացնելով գիտելիքները, մտածելով ու նաեւ սեփական եզրակացութիւններ կատարելով այն ամէնի մասին, ինչը անհրաժեշտ է իսկապէս գիտելիքների տիրապետելու եւ իրականութեան նկատմամբ անհատական վերաբերմունք ունենալու համար։
Որպէսզի չենթարկուենք ընդհանրապէս դիւանակալութիւնների կողմից իրականացուող ուղեղային լուացումներին, ամէնից առաջ անհրաժեշտ է ջանադիր աշխատանք եւ արժանապատւութիւն…
Տէրն ընդ մէզ…

Կ.Ա.Ս.