ԱՆԱԿՆԿԱԼ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄՆԵՐ ՀԱՄԱՑԱՆՑԱՅԻՆ ՈՒՐՈՒԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏ

Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ


«Հայհոյանքը, որ բխում է հայերի սրտից եւ ի յայտ է գալիս մամուլի մէջ, մենք համեմատում ենք այն նեխած շարաւի հետ։ որ դարեր շարունակ կուտակուել է հայկական հիւանդ կազմուածքի մէջ։
Միքայել ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ

ԵՐԵՒՈՅԹԻ ՊԱՐԱՐՏ ՀՈՂԸ
Դատելով այն միջամտութիւններից, որ կատարւում են համացանցային ազատ տարածութեան մէջ, կարող եմ վստաhեցնել, թէ նախ՝ «հայկական հիւանդե կազմուածքը ոչ միայն չի ապաքինուել, այլ շարունակում է ներսից կրծել հասարակութեան մարմինը եւ շատ աւելի արագութեամբ ու չարութեամբ, քան երբեւէ: Այնուհետեւ. եթէ ինչ որ բան դեռեւս 19-րդ դարի հայ հասարակութեան մէջ մինչեւ այսօր մնացել է հաստատուն, անփոփոխ, ապա դա «նեխած շարաւնե է, որ շատրուանելով, ոչ միայն գարշանք է պատճառում օտարին, այլեւ իւրայինին։
Այս աղտոտութեան դէմ որեւէ միջոց չտեսնելով, ոմանք իրենց ոչ հեռաւոր անցեալի կեղծ բարեպաշտութեամբ ընդամէնը «ցաւ են ապրում միայն նրա համար, որ մեզանում նման բան պէտք չէ լիներե։ Այսինքն, «նման բաներե եթէ կան, ապա այն դէպքում, երբ ոմանք մոռանում են մեր՝ հայերիս բացառիկութիւնը եւ այնպիսի վարվեցողութիւն ունեն, ինչպիսին հնարաւոր է միայն օտարների համար. յատկապէս այն օտարների, որոնք «արեւմուտքի հայատեայց կենտրոններն ենե։
Ընդ որում մեր հասարակութեան մէջ չարախօսելու, բամբասելու, հայհոյելու արատը ոչ միայն չի ապաքինուել անցնող հարիւր յիսուն տարիների ընթացքին, այլ աւելի է բարգաւաճել, նոր արմատներ է արձակել բնաւ էլ ոչ հեռաւոր անցեալի բարոյալքուած իրականութեան մէջ։
Հայը իւրացրեց աստուածամէրժ եւ համայնականութիւն քարոզող վարդապետութիւնը իբրեւ «հոգին եւ հոգեւորը ժխտելով՝ վերացնելու, ծաղրելու պարզամիտ միջոցե, իրեն կարծեց արդէն ազատագրուած։ Նոյնիսկ իր պետական փառերգով ինքն իրեն նա համոզում էր, թէ սովետական ազատ աշխարհ է Հայաստանը։
Նրանց մտքով իսկ չէր անցնում, որ եթէ ազատագրուել են. ապա մերժել են իրենց կաշկանդող ինչ որ մի բան…
Մերժել են բարոյականութիւնը։ Ուսերից թոթափել են խղճի ծանր բեռը։ Հրաժարուել են պատասխանատուութիւն ունենալու առաքինութիւնց։ Կորցրել են իրենց ամօթն ու արդարամտութիւնը։
Եւ որպիսի ջերմեռանդութեամբ էլ ոտները դոյլով ջրի մէջ կախած մկրտուեցին եւ այդքանով փորձեցին դառնալ Աստծուն, միեւնոյն է, այդ նորընծայ զանգուածները բնաւ էլ յետ չբերեցին կորցրածն ու մերժուածը։ Նրանք մնացին նոյն վայրագները որոնք արժանի են միայն «Կոմունիզմ կառուցող մարդու բարոյական կոդեքսինե, ինչը բարոյալքուածութեան գաղափարական բովանդակութիւնն էր։

ԵՐԵՒՈՅԹԻ ԶՈՀԸ
Յիրաւի, չարաբաստիկ եւ իր գոյութեամբ հարիւր հազարաւոր զոհեր տարած «մատերիալեի մշակոյթը իր կենսունակութիւնը պահպանում է նաեւ այսօր, եւ հիմնականում՝ համացանցի ազատագրուած դաշտի մէջ։ «Մատերիալե էր կոչւում ամբաստանագիրը, լրտեսագիրը, մատնագիրը որ ուղարկւում էր պատժող մարմիններին մեծ մասամբ կոմկուսակցութեան կազմակերպական օղակներով։ Ամբաստանութեան նիւթը ստանալով՝ ոչ ոք չէր փորձում ստուգել դրա իսկութիւնը։
Ոչ ոք չէր կասկածում սովետական մարդու աչալրջութեանը։ Եւ այդ աչալուրջները յեղափոխութեան մսաղաց էին ուղարկում իրենց զոհերին տիրանալու համար ազատուելիք սենեակին. կամ պաշտօնական սանդուխքով մի փոքր էլ բարձրանալու նպատակով. կամ էլ մի կենցաղային հին վրէժ լուծելու եւ կամ ընդհանրապէս սեփական նուիրուածութիւնը գործնական քայլով ապացուցելու համար։
Համացանցի դաշտի վրայ բաւականին հաճախ յայտնուող «մատերիալե տուողները կամ ինչպէս ժամանակին ասում էինք՝ «մատերիալիստներըե, ճարտարաբանական զարգացուած միջոցները օգտագործում են իրենց թոյնը՝ նեխած շարաւը թափելու կամ, լաւագոյն դէպքում, սովետական դպրոցից իրենց խղճուկ գիտելիքները, որ անգիտութիւնն է՝ ցուցադրելու համար։
Այն քօղարկուած ստահակը, որի հայհոյանքին հանդիպեցի ինչ որ քննարկման շրջանակի մէջ, իր թարախը հեղել է թէ՛ վրէժի եւ թէ՛ տգիտութեան ցուցքի համար։ Իբրեւ զոհ ընտրել է Ռաֆայէլ Իշխանեանին։
Ուրուականը «հիշում էե Ռաֆայել Իշխանեանի «բանսարկութիւնները գրաբարագէտների ու լեզուաբաններիե դէմ։ «Իր ամբողջ կեանքի ընթացքին որպէս մի իսկական գող, իւրացնում էր նրանց աշխատութիւններըե եւ (ուշադրութիւն. հիմա հետեւելու է քաղաքական ամբաստանութիւնը)… եւ հետապնդում էր այն գիտնականներին, որոնք սկզբունքօրէն չէին մտնում կոմկուսակցութեան շարքերըե։ Այդ «հալածեալներիցե մէկն էլ սոյն «մատերիալիստիե «գրաբարագէտ քեռինե է եղել։ Յետոյ համացանցային այս ուրուականը բացայայտում է, թէ Ռաֆայէլ Իշխանեանը ապրել է մինչեւ խոր ծերութիւն, վախճանուել է հասնելով ակադեմիկոսի աստիճանի այն դէպքում, երբ բոլոր նրանք, «որոնցից գողանում էր գիտական աշխատութիւնները մեռնում էին երիտասարդ հասակում եւ ունենալով սոսկ թեկնածուական աստիճանե1։
Այս «մերկացնողե ամբաստանութիւնների ոճն ու տրամաբանութիւնը բաւական են որպէսզի ընթերցողը անմիջապէս կռահի, թէ ում է հետ է իր գործը։ Եւ թւում է, ի՞նչ կարիք կայ ուշադրութիւն դարձնել «մատերիալինե։
Եւ ոչ միայն այս, այլեւ բոլոր նմանօրինակ հերիւրանքները պէտք է անպայման դատապարտուեն եւ առիթը օգտագործելով՝ անաչառ եւ իրականութեանը հայեացքով նորից յիշեն եւ նորից ներկայացնեն յանիրաւի ամբաստանեալին, քանի որ լռութիւնը նշանակում է անտարբերութիւն եւ ահազանգում է հասարակութեան մէջ արնախում հանդուրժողականութեան ծլարձակումի մասին։

WHO’S WHO ?
Ուրեմն, Ո՞վ Էր Նա…
Ռաֆայէլ Իշխանեանը…
Նա այն բացառիկ մտաւորականներից էր, որոնց նկատմամբ սովետահայ իրականութեան մէջ կար ունէր երկու իրար հակառակ կարծիք։ Այդ երկու հակասական կարծիքների գոյութիւնը բնորոշում էր ոչ թէ նրան, այլ հասարակութեան մէջ արդէն ձեւաւորուած երկու մտայնութիւնները, որ բացայայտուելու էր իբրեւ թշնամութիւն։ Հէնց այդ թշնամութեան արտայայտութիւնն է համացանցի ուրուականի թոյնն ու հայհոյանքը։
Գրեթէ մէկուկէս տասնամեակ առաջ, երբ իմ այս օտարութեան մէջ լուր եկաւ Ռաֆայէլ Իշխանեանի վախճանի մասին, կորուստի իմ կսկիծը արտայայուեց հակիրճ մի խօսքով.
«Նա իսկական հայ քրիստոնեայ էր, մաքուր, անաղարտ եւ մէկն այն բացառիկներից, որին երբ ստիպում էին գործել Խղճի դէմ, ապա նախընտրում էր ներամփոփուել ու քաշուել գիտութեան մէջ. որին երբ ստիպում էին խօսել Խղճի դէմ, ապա նախընտրում էր լռել ու իր այդ լռութեան համար ապրել զրկանքով. եւ հազուագիւտ մի անհատականութիւն որին երբ փորձեցին զսպել ու լռեցնել, մէջտեղ ելաւ որպէս մարտնչող Զինուոր պաշտպանելու համար ազգային սրբազան Արժէքի երրորդութիւնը Պատմութիւնը, Հաւատն ու Լեզուն։
Նա այն հինգ իմաստուններից մէկն էր, որի լապտերը միշտ լեցուն էր ձէթով եւ խաւար ու մղձաւանջային գիշերուայ ընթացքին աչալուրջ հսկումի մէջ։ Ու թէեւ բնաւ չէր ակնկալւում մօտալուտ մի լուսաբաց, սակայն չէր զլանալու ճակատագրական պահին կազմ ու պատրաստ լինել Ոգեմիտ Հայի սրբազան պարտականութիւնը կատարելու։
Հայոց պատմութեան նրա զրոյցները ազգային պատմու¬թեան առաջին դասագիրքը դարձան այն օրուանից, երբ սե¬րունդն ու հասարակութիւնը մէկէն կանգնեցին ժողովրդի եղ¬ծուած կենսագրութիւնը մերժելու անհրաժեշտութեան առաջ, եւ երբ սերունդը դեռ չէր զրկուած ուսանելու հնարաւորութիւնից։
Նա աւանդապաշտ էր գիտութեան մէջ եւ միշտ հաւատարիմ այն գիտունների սկզբունքին, որոնք ազգային մշակոյթի անվերապահ մեծերն են Պատմահօրից սկսած։ Ուստի Ռաֆայէլ Իշխանեանի պատմագիտական ու լեզուաբանական պրպտումները, որոնք միշտ էլ դժուարութեամբ են հասել ընթերցողին՝ յաղթահարելով գրաքննութեան ու գաղափարական պարեգօտաւորների խոչընդոտները, եղել են ոչ թէ կուտակուած կամ քաղուած տեղեկութիւնների ամփոփագրեր, այլ գիտական մտքի փայլատակող արժէքին համազօր գործելու ներշնչում։ Յիրաւի, նա Գիտուն էր ու Զօրական Հայի կենսագրութիւնը շարադրած հեռաւոր ժամանակների իր բազկակիցների պէս, որոնք ոչ միայն սոսկ Պատմիչներ էին, այլեւ մեր օրերի հասկացութեամբ զգացմունք եւ միտք շարժելու, գործողութեան մղելու հրապարակագիրներ։
Ուրեմն, նաեւ բնական էր տիտղոսաւորների յանդգնութիւնը, երբ անկարող լինելով մտքի, գիտելիքների ու բարոյականութեան մէջ նրան արժանի ընդդիմախօսը լինել, ըն-դունակ էին միայն ամբաստանելու, թէ նա փորձում է «փակուղի տանել հայոց լեզուի զարգացումըե։
Որովհետեւ Մայրենիով էր Ռաֆայէլ Իշխանեանը պայմանաւորում մշակոյթի, գիտութեան եւ նոյնիսկ քաղաքականութեան ապագան, եթէ, անշուշտ, այդ ապագան պէտք է լիներ Ազգային։
Որովհետեւ Պատմութեան կենսափորձով էր Ռաֆայէլ Իշ¬խանեանը պայմանաւորում ժողովրդի կենսականութիւնը եւ Հայկական պետութեան հզօրութիւնը, եթէ, անշուշտ, այդ հզօրութիւնը պէտք է լիներ Ազգային։
Որովհետեւ Հաւատով ու Բարոյական կողմնորոշումներով էր Ռաֆայէլ Իշխանեանը պայմանաւորում Հայ ժողովրդի միասնութիւնը, եթէ, անշուշտ, այդ միասնութիւնը ունենալու է Ազգային ոգեղենութիւնե։
…Իր ամբողջ էութեամբ հայերէն մտածող գիտնականը, հրապարակախօսն ու համալսարանական ուսուցչապետը ապրել ծնուել ու ապրել էր մեր երկրով գալարուող բոլոր պարունակների դժոխային փորձութիւննրին դիմանալով։ Եւ այդ պարունակները վերապրելիս, նա ականատես էր եղել «կուլակ-հակայեղափոխական դաշնակներիե կոտորածին, որ սովորական թշուառ ու ցնցոտիաւոր գիւղացիներ էին եւ երեսնականների կուլտուրական ռեւոլիւցիայի աւերածութիւններին, որի հետեւանքով գլխատուել էր ազգային մշակոյթը։ Այս ամէնից կատարած ինքնուրոյն եզրակացութիւնները այնուհետեւ հաստատուել էին Երկրորդ աշխարհամարտի տարիների պատերազմի դաշտի վրայ։
Այդ եզրակացութիւնները բաւականին դաժան էին։ Իրականութեան մասին մարդիկ սովորաբար ընդունում են հանդուրժողի կեցուածք։ Այլապէս շատ դժուար է ապրել ու դիմանալ, երբ ստիպուած ես լռել, չխօսել այն դէպքում, երբ աչքիդ առաջ դէպի անդունդ է գլորում են քո տեսակը։
Նա իր կեանքը ապրում էր բաժանելով նաեւ կնոջ` Բիւրակնի նկատմամբ կատարուող քաղաքական հետապնդումների ծանր բեռը։
…Բոլոր նրանց, ովքեր հրաժարուել են լեզուն ատամների տակ պահելու գետնաքարշ փիլիսոփայութիւնից, եթէ կարողացել են վերապրել, ապա կեանքը դժոխքի մի հերթական պարունակ է դարձել։ Այդ պարունակում նրանց հետապնդել են միտք ու բանականութիւն թունաւորող գաղջ ճահճուտի մէջ երջանկութիւն գտած պատեհապաշտների ամբաստանութիւնները, հալածանքը եւ զազրախօսութիւնը։
Ռաֆայէլ Իշխանեանին չէին հանդուրժում։
Չէին հանդուրժում, քանի որ մի՞թէ «հայրենասիրականե ճենճով պատած մեր հայրենակիցները կարող էին հանդուրժել նրան, որ ճակատին ասող էր. «Ձեզ եմ հարցնում, պարոն հայ պատմաբաններ ու առհասարակ մտաւորականներ, ո՞րն էր նպատակը, եթէ այսօր էլ մերժում էք թէ 1918-20 թուերի հայոց պետութիւնը, թէ սպասուելիք անկախութիւնը։ Եթէ անդադար կրկնում էք՝ «Միշտ Ռուսաստանի հետ, առանց Ռուսաստանիէ երբէ՛քե, ապա այսօր ի՞նչ ազատագրման շարժումի մասին է խօսքը, ինչի՞ց էք ազատագրում, յանուն ինչի՞ պայքարումե։
Այնուհետեւ. «Հայ մտաւորականութիւնը մեր ազգային լեզուի գլխաւոր խորտակողն է, ոտնակոխ անողը… իսկ ՀՀՇ-ի ներկայացուցիչները Հայաստանի Գերագոյն Խորհրդի նստաշրջանում ինչ անպտուղ բաների մասին ասես խոսեցին, բայց հայոց լեզուի պաշտպանութեան վերաբերեալ ծպտուն չհանեցին… Իրենց բազմահազարանոց հանրահաւաքներում ձայն են տալիս զանազան ստախօս պատմաբանների ու նման անձանց, բայց երբ վերջերս մէկն ուզոց ելոյթ ունենալ ընդդէմ հայերի ռուսախօսութեան ու ռուսագրութեան, ձայն չտուեցին… Մոսկուան [իր ուղարկած] օտար եւ Հայաստանն օտարացնող տունկերը յաջողութեամբ պատուաստում էր մեր ռուսամոլ մտաւորականութեան պարարտ հողում։ Այդ մտաւորականութիւնը մի ծանր քար է՝ կապուած հայ ժողովրդի վզին եւ նրան ձգում տանում է դէպի ովկիանոսի յատակըե։
Բայց իշխանութեան եկած ՀՀՇ-ականները Հայոց լեզուն եւ Այբուբենը փրկելու հարցում իրենց դիրքը չփոխեցին։ Մասնագիտական թշուառ կարողութիւններ ունեցող սովետահայ «գրաբարագէտներից ու լեզուաբաններիցե բնաւ չտարբերուող եւ ժողովուրդին մոլորեցրած նորաթուխ նախագահը իր հայրական պատգամով անհողդոտ կանգնած էր ամենայն սովետականն ու սոցիալիստականը պահպանելու դիրքերի վրայ։
Եւ քանի որ նոր իշխանութիւնները չհրաժարուեցին սովետական ու կոմունիստական անցեալի ժառանգութիւնից, բնական է որ Ռաֆայէլ Իշխանեանի նման սկզբունքային կերտուածք ունեցող մարդուն եւ լիարժէք գիտնականին պէտք է ամբաստանեն ու հալածեն նաեւ մահից շատ տարիներ յետոյ։
Ի հարկէ… Ճշմարիտ խօսքը ի վերջոյ տեղ է հասնում եւ գալու է այն ժամանակը, երբ Ռաֆայէլ Իշխանեանի պատգամները կը դառնան իւրաքանչիւր հայ մարդու, հայ պատանու ու մանկան ապրելու եւ գործելու ուղղորդները։
Հուսկ ուրեմն, բազմապատիկ անգամ իրաւացի է Ռաֆայէլ Իշխանեանը… Ռուսացած կամ «շուռ տուածե բարոյալքուած հայերը պատրաստ են ամէն կերպ, բոլոր միջոցներով կործանել Հայաստանը, լլկել ժողովրդին եւ շարունակել բարբաջել հայրենասիրութիւնից, մի վստահութեամբ, թէ մեզ յայտնի չէ, որ հայրենասիրութիւնը ապիկարի առաջին թաքստոցն է։ Նրանք գաղափար անգամ չունեն այն սրբազան ու քրիստոնէական ճշմարիտ արժէքից, որ կոչւում է ԱԶԳԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆ։

Յ.Գ. Չէ՛, Ռաֆայէլ Իշխանեանը բնաւ չի սխալուել իր գնահատականների մէջ։ Դրա ապացոյցն է նաեւ համակարգիչային այս ձախաւեր ուրուականի հայհոյական լեզուն, որ ռուսերէնն է։
Կարեւոր հանգամանք է նաեւ այն, որ այս ուրուականը Ռաֆայէլ Իշխանեանի մասին իր մաղձը դուրս է ժայթքել՝ վերջում ասելու համար, թէ այսպիսի մարդու որդին ուրիշ չէր կարող լինել։ Այսինքն՝ «Խնձորը ծառից հեռու չի ընկնումե։
Միանգամայն ճիշտ է, որ իր բարոյականութեամբ, իր նուիրուածութեամբ եւ չարիքի դէմ կռուելու հաստատակամութեամբ Վահան Իշխանեանը իր ազնուական հօր ճշմարիտ զաւակն է։ Իսկապէս, խնձորը ծառից հեռու չի ընկել։
Բայց ինչո՞ւ է այս ուրուականը ընկել Վահանի յետեւից։
Բաւականին պրպտեցի համացանցի մէջ եւ գտայ պատճառը։
Ուրուականը անպայման ուզում է ներկայանալ իբրեւ մի առաքինի, երբ իր բամբասանքով չի խնայում նաեւ Եղիշէ Չարենցին։ Բայց բանաստեղծի դէմ մարտնչողների տխուր ցուցքի ու նրանց կերտուածքի առիթով` յաջորդ անգամ։

Յունիս, 2009
Փարիզ

ՅԱՂԱԳՍ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ ՈՒ ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԵՐՈՅ

ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՈԽԵՐԻՄ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՆՐԱ ՆՈՒԻՐԵԱԼ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Ջա՜ն, Ազրբէյջա՚ն, Հէյ ջա՜ն,
Սաբահ խէ՚յր,
Սալա՚մ, բարե՚ւ...
Ջա՜ն։

Մղձաւանջային ժամանակների մի հայ բանաստեղծ


«ՀԱՅ ԿՈՉԵՑԵԱԼՆԵՐԻ ՔՕՂԱՐԿՈՒԱԾՆ ՈՒ ԲԱՑԱՅԱՅՏԸ»
Ադրբեջանական «Նաշ Վեկ» («Մեր Դարը») հասարակական քաղաքական թերթը իր 331-րդ թուի մէջ այսպէս է վերնագրել մի յօդուած որ կարելի է ամբողջութեամբ ընթերցել նաեւ համացանցային http://nashvek.media-az.com/331/sled.html կայք մտնելով։
Յօդուածը սկսւում Է այսպէս.
«Նալբանդեանի գաղափարը մեկնաբանելով՝ նրա վարքագիր Կարէն Ա. Սիմոնեանը ընդհանրացնում է. "Անհրաժեշտ էր շօշափելի, տեսանելի մի բան... Ասենք, հէնց քարտէզ... Հայաստանի քարտէզը, որի վրայ լինէին այս հրաշք գետակները եւ կիրճերը, հարթավայրերն ու լեռները (անշուշտ, Արեւմտեան Ադրբեջանի - Ա.Ի.), Սեւանայ (այսինքն Գէյչա– Ա.Ի) ու Վանայ լճերը, հինաւուրց Նախիջեւանը, Տիգրանակերտը (տարբեր ժամանակներ Մարիտրոպոլիս եւ Մայաթորիկին) , Վաղարշապատը, Կարսը եւ միւս (աւելացնենք Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի - Ա.Ի) քաղաքները, Հայկական բարձրավանդակը (նկատի ունի ամբողջ Փոքր Կովկասը - Ա.Ի.), Եփրատն ու Արածանին (...), Արաքսն (Արազ) ու Հրազդանը, Նեմրութայ սարն ու Արարատը (Աղրիդաղ), որ վաղնջական ժամանակներից ի վեր իր ձիւնոտ երկու գագաթները երկնքի մէջ մխրճած, պահել–պահպանելու է իրեն վստահուած Արարատեան աշխարհը, Հայոց աշխարհը (Կարէն Ա. Աիմոնեան, Միքայէլ Նալբանդեան, Մատենաշար «Նշանաւոր Մարդկանց Կեանքը», Մոսկուա, 1984, էջ 206, ռուսերէն թարգմանութիւն)։
Այսպիսով,— շարունակում է «Ա.Ի.» ստորագրող հեղինակր,— 19-րդ դարի կէսերին հայերի համար գաղափարական ու քաղաքական առումով արդիականացուել է իրենց տարածքային նկրտումների «նիւթական» հիմնաւորումի հարցը։
...Աւելին, աշխարհագրական կեղծ քարտէզներով եւ հնէաբանական կասկածելի գտածոներով հայերն սկսեցին զեղծարարական աշխոյժ մի գործունէութիւն՝ գողանալով ու իւրացնելով ոչ միայն ուրիշի մշակոյթր, այլեւ ուրիշի պատմութիւնը»։
Քիչ անց հեղինակը պատմում է մի քարի մասին, որի վրա «արձանագրուած են ինչ որ հայկական տառեր... եւ իբր այդ արձանագրութիւնր վկայում է Էրեբունիի հիմնադրման թուականը եւ իբր հնագոյն ժամանակներին Էրեբունի է կոչուել ադրբեջանական քաղաք Իրավանը»։
Ի դէպ, հէնց միայն Արարատը կամ Երեւանը թուրքերէն անուանափոխութեամբ՝ դրանք Արեւմտեան Ադրբեջան համարելը ինքնին անհեթեթութիւն է։ Թէկուզ այն պարզ պատճառով որ «Ադրբեջան»ը ոչ թէ էթնոսի անունով է հաստատւում, ինչպէս, օրինակ «հայ–աստան»ը կամ «յոյն-աստանը», այլ ինքնին տեղանուն է եւ նշանակում է «ատրուշանների երկիր» եւ այսպէս կոչւում է Հիւսիսային Պարսկաստանը։
Նաեւ, հայերը «քարթվելի» ժողովրդին ի սկզբանէ անուանել են «վրացի», այսինքն «վիրքի բնակիչներ»։ Եւ գիտեն որ այս հայերէն անուանումը բնաւ չի նշանակում, թէ քարթվելիները հայեր են։
Այսքանով կարելի էր «Նաշ Վեկ»ի հեղինակի իսկական կամ միտումնաւոր տգիտութիւնը արձանագրելով՝ հարցը գոցել։
Բայց այդ յօդուածը վերոյիշեալով չի սահմանափակւում։ Պարբերականը շարունակում է եզրակացութիւններ կատարել՝ այս անգամ արդէն խարդախելով ոչ հեռաւոր անցեալի իրադարձութիւնները։
«Ստեղծել կեղծ պատմութիւն, եւ յետոյ պարծենալ այդ պատմութեամբ՝ հայերի գործելակերպն է... Ապացոյցը ՝ արտաքին աշխարհի համար հայկական արշիվների փակ լինելը»— յայտարարում է յօդուածագիրը եւ շարունակում. «Կովկասի ժողովուրդների պատմութեան զեղծարարութեան ոչ պակաս կարեւոր ուղղուածութիւնը հանդիսանում է հայերի ճիւղաւորուած եւ լաւ կազմակերպուած գործունէութիւնը ադրբեջանական, վրացական եւ այլ ժողովուրդների պատմութեան իրադարձութիւններն ու փաստերը արտացոլող պատմական փաստաթղթեր եւ արշիվային կարեւոր նիւթեր գողանալր։ Նմանօրինակ գործունէութիւնը մի նոր մոլեգնութեամբ թարմացուեց 80-ականների վերջին ու 90– ականների սկզբին, երբ բազմաթիւ հայեր որոշեցին կամովին է ( ՞ - Կ.Ա.Ս.) լքել Բաքուն եւ Ադրբեջանի միւս քաղաքները։ Այդ ժամանակ էր որ հայերը բառիս բուն իմաստով կողոպտեցին մեր գրադարանները. ոչնչացրեցին բազմաթիւ գրքեր, որոնք ճշմարտացի պատմութիւն էին պարունակում հայ ֆաշիստների արարմունքի մասին Ադրբեջանի տարածքի վրայ 20-րդ դարասկզբին։ Աովետական տարիներին Բաքուի՝ առանց բացառութեան բոլոր արշիվներում նպատադրուած կերպով տեղաւորուել էին հայ ազգի անձինք։ Նրանց օգնութեամբ աղքատացան մեր արշիւները, անհետացան թանկ արժէք նիւթերը»։
...«Նաշ Վեկ»ի հեղինակը մի իւրայատուկ, բայց արդէն բաւականին մաշուած «տրամաբանութեամբ» մեկնաբանում է Հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացուած Ցեղասպանութիւնը Թուրքիայում։ «Հայերի եւ հայամոլութեան պատմութեան վրայ նետուած նոյնիսկ թռուցիկ հայեացքը հնարաւորութիւն է տալիս որսալ մի հաստատուն եւ պատմականօրեն կրկնուող միտում — իրենց իւրաքանչիւր հերթական խոշոր ոճրագործութիւնից առաջ հայերը թուրքերին եւ ադրբեջանցիներին սադրել են պատասխան գործողութիւնների, որոնց հետեւանքով զոհուել են մի քանի հայ, հաճախ գաղտնաբար սպանուած լինելով հէնց իրենց՝ հայերի ձ եռքով։ Բազում անգամ այդպէս է եղել Թուրքիայում, եւ հայերը նոյն միջոցը կիրառել են Ադրբեջանում։ Այդ սադրանքներից յետոյ ստանալով խոշոր պետութիւնների եւ առաջին հերթին Ռուսաստանի ռազմական, դիւանագիտական եւ դրամական զօրակցութիւնր՝ հայերը իրականացրել են տեղի բնիկ ազգաբնակչութեան կոտորածը, քաղաքներն ու գիւղերը աւերելը, եւ կողոպտել են իրենց զոհերի ունեցուածքը»։
Յիրաւի, նորութիւն չէ կատարուած ոճիրը «բացայայտելու» այսօրինակ մօտեցումը որ թափառական կարծիք է դարձել՝ այս կամ այն ժողովրդի նկատմամբ կիրառուած ցեղասպանութեան փաստը մերժելու նպատակով։ Այն համոզումը, թէ մարդը կարող է սպանել իր զաւակին որպէսզի հարեւանին մեղադրի մարդասպանութեան մէջ ու դեռ փոխ-յատուցում էլ պահանջի՝ մեզ թւում է հիւանդ ուղեղի հետեւանք։ Բայց նաեւ նկատի ունենանք որ մարդու մտածողութիւնը ընդհանրապէս պայմանաւորուած է նրա քաղաքակրթութեան եւ բարեկրթութեան մակարդակով։ Դեռ այսօր էլ գոյութիւն ունեցող մարդակեր ցեղերը իրենց անտառներում համոզուած են, թէ ամենուրէք մարդիկ սնւում են մարդկային մսով։ Այս համոզումն ունեցող մարդակերը բնաւ էլ չի տառապում ուղեղի հիւանդութեամբ, այլ պարզապէս հաւատարիմ է իր ապրելակերպին ու կենսափորձին։
Յօդուածի հեղինակը բերում է ամենաթարմ փաստը.
«1988 թուականի Սումգայիթի բռնարարքը հանդիսանում է ճիշտ նոյն կարգի գործողութիւն որ պատմական յիշողութեան մէջ քաոս ստեղծելու ՝ հայերի պատմական ոճրագործութիւնների շղթայի բնօրոշ մի օղակն է»։
Եւ յօդուածի մէջ հէնց այս կէտից կիառւում է խարդախելու այն հնարամտութիւնը, երբ կեղծիքը զարդարւում է ճշմարիտ դրուագներով։ Կամ պարզապէս անդամահատւում է ճշմարտութիւնը...

...ԻՍԿ ՊՈՉԱՏ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ ԿՐԿՆԱԿԻ ԿԵՂԾԻՔ է
1988-ին, առաւել եւս քան երբեւէ, կոմունիստական վարչակարգը իր քաղաքական ոստիկանութեամբ (KGB) արտակարգ զգօն էր երկրում զարգացող իրադարձութիւնների նկատմամբ։ Եւ ինքնապաշտպանութեան համար ինչպէս միշտ՝ 1917-ի հոկտեմբերեան յեղաշրջումից յետոյ, կիրառում էր բոլոր միջոցները՝ առանց խտրութեան։ Հանրայայտ են 20-30-ականների զանգուածային գնդակահարութիւնները, ԳՈՒԼագն ու ժողովուրդների տեղահանութիւնները, բայց քչերը գիտեն որ խրուշչեւեան «ձնհալը» սկսուեց Նովոչերկասկ քաղաքի բնակչութեանը տանկերի տակ տրորելով։
Յօդուածի հեղինակի հետ մենք էլ չենք կասկածում որ Սումգայիթի ջարդերը մտայղացուեցին Կրեմլի մէջ։ Աւելին, 1988-ի փետրուարեան մէկ շաբաթ տեւող շուրջօրեայ ցոյցի հէնց առաջին օրուանից ինձ եւ իմ համախոհներին յայտնի էր որ Կրեմլը ծրագրուած ոճրագործութիւն է իրականացնելու։ Եւ այն ժամանակ, երբ ցոյցի առաջին օրն իսկ Վիկտոր Համբարձումեանի հեղինակութիւնը շահագործելով ԿԳԲ-ի ստեղծած «Ղարաբաղ կոմիտէ»ի երկու անդամները զարմանալի դիւրութեամբ մեկնեցին Կրեմլ ու յաջորդ օրը վերադառնալով՝ հարթակից տասնեակ հազարաւոր ցուցարարներին սկսեցին յորդորել պարպել հրապարակը, քանի որ իրենց գործողութիւններով «հայերը դաշիւն են մխրճում Գորբաչեւի թիկունքին», մենք զգուշացնում էինք, թէ ցոյցը ցրուելուն պէս Սումգայիթ քաղաքում ջարդեր են սկսուելու։
Ցուցարարները հաւատացին Կրեմլից յետ դարձած աղաւնիներին (նրանց «հայրենասիրական հեղինակութեան» ակունքը դեռ չէր բացայայտուած) եւ հրապարակը դատարկուեց։ Յաջորդ առաւօտ ծէգը ծէգին Երեւանի վրայ յայտնուեցին ռազմական ուղղաթիռները որոնց երեւանցիները անուանեցին «գարնանային ծիծեռնակներ»։ Իսկ օրուայ ընթացքին արդէն լուրեր հասան որ Սումգայիթում սկսուել է նախճիրը որն էլ չարագուշակ մի ազդանշան էր. եւ Ադրբեջան ապրող հայերը ոչ թէ կամովին լքեցին Բաքուն եւ Ադրբեջանի միւս քաղաքները, այլ մազապուրծ փախուստի դիմեցին դէպի Հայաստան եւ Ռուսաստան։ Անշուշտ, բացայայտ էր որ Կրեմլի այդ ծրագիրն իրականացրել է ադրբեջանցի տականքը։ Բայց Հայաստանի մէջ շատ լաւ գիտէին որ Կրեմլը փորձում է կոմունիստական վարչակարգի դէմ ուղղուած քաղաքական գործողութիւնները աշխարհին ներկայացնել իբր ազգամիջեան բախումներ որոնք կանխելու նպատակով Այսրկովկասեան երեք հանրապետութիւններում իրականացնելու էր ոչ թէ սոսկ ռազմական բացայայտ հսկողութիւն, այլեւ ռազմական դրութիւն ու բռնաճնշումներ։
Բնական է, սկսեցին տարածուել փոխ-վրէժի սադրանքներ որոնք գալիս էին կոմկուսակցութեան վերնախաւից եւ ԿԳԲ-ից։ Բայց դժուար չեղաւ կանխել այդ դրդումները, քանի որ ինքը՝ հայ հասարակութիւնը բարեբախտաբար հասկացաւ Կրեմլի «թղթախաղերը»։ Հայաստանի մէջ բնակուող ոչ մի ադրբեջանցի այդ առիթով նեղութիւն չունեցաւ։ Երեւանի թաղերով շրջում էին մեր երիտասարդները հսկելու համար որ յանկարծ որեւէ սադրանքի փորձ չլինի։ Յետագայ երկու տարիների ընթացքին ադրբեջանցիները վաճառեցին իրենց տները ժամանակի գներով եւ դուրս ելան Հայաստանից։ Յամենայն դէպս, ես քաջատեղեակ եմ Հրազդանի շրջանի Մեղրաձոր գիւղի ադրբեջանցիների վաճառքին, ի տարբերութիւն Բաքուի եւ Ադրբեջանի միւս քաղաքների հայերի, որոնք տունն ու տեղը թողած, մի կերպ կարողացան փախչել Հայաստան։
Նաեւ յայտնի փաստ է որ, իբր հայերին պաշտպանելու պատրուակով, սովետական բանակը ներխուժեց Բաքու եւ իրականացրեց ազգաբնակչութեան կոտորածը։ Նոյնպիսի կոտորած կազմակերպուեց նաեւ Թիֆլիսի մէջ, իսկ Երեւանի մէջ մի քանի հրապարակների վրայ շրջանաձեւ կանգնած էին սովետական բանակայինները իրենց սակրաւորական բահերով։ Ես զարմանում էի, թէ ինչու նրանք չեն զինուած։ Եւ մէկ տարի անց, արդէն Կրեմլի Գէորգիեւեան սրահի մէջ դիտելով վրացի դեպուտատ, կինոբեմադրիչ Շենգելայայի ներկայացրած թիֆլիսեան եղերական գիշերուայ տեսագրութիւնը, հասկանալի դարձաւ թէ ինչպէս զինուորի գօտուց կախուած սակրաւորական փոքրիկ բահի մէկ հարուածով հնարաւոր է մէջտեղից կիսել մարդու գլուխը։
Երեւանի մէջ բացայայտ արիւնահեղութիւն չեղաւ։ Փոխարէնը... փոխարէնը օգտագործուեց այսպէս կոչուած գեոֆիզիկական զէնքը, որպիսին չօգտագործելու մասին Սովետական Միութիւնը միջազգային պայմանագիր էր ստորագրել դեռեւս 1972 թուականին։ Այդ զէնքը յաջողութեամբ կիրառեցին Հայաստանի մէջ եւ մենք ունեցանք նախ «Լենինականի երկրաշարժը», ինչը հետագայում ճշտուելով ստացաւ «Սպիտակի երկրաշարժ» անունը։
Սակայն «Նաշ Վեկ» պարբերականի յօդուածի հեղինակը երեւոյթն այնպէս է ներկայացնում, կարծէս 1988-ին հայերն էլ, վրացիներն էլ, կովկասի թաթարներն էլ գաղութային նոյն տէրութեան մէջ չէին. կարծէս Կարպատներից մինչեւ Խաղաղ Ովկիանոս եւ Սառուցեալ Ովկիանոսից մինչեւ Արաքս գէտը նրանք մնացեալ հարիւրից աւելի ժողովուրդների հետ նոյն ռազմական ուժի, նոյն քաղաքական ոստիկանութեան եւ նոյն ոճրագործ վարչակարգի մէջ չէին գտնւում։ Ուստի իր տրամբանութեամբ հիացած՝ կատարում է հետեւեալ եզրակացութիւնը, թէ Սումգայիթի նախճիրը հայերի եւ հայ գաղափարախօսների կողմից արդէն իսկ
կանխամտածուած էր հայերին իւրայատուկ մի «ալիբի ապահովելու նպատակով, քանի որ հէնց նրանք՝ հայերն էին ադրբեջանցիներին, լեզգիներին եւ այլ ամբոխների սանդրել կոտորածի»։
Յօդուածի հեղինակը վկայակոչում է. «Լսենք հայ Ռոբերտ Առաքելովին. "Ստեփանակերտում (Խանքենդի) քաղաքային գործադիր կոմիտէում... ոչ յետին կարգի մի պաշտօնեայ տիկին բառացիօրէն ինձ հետեւեալն ասաց. "Սումգայիթը այնպիսի՜ մի յաջողութիւն էր, բայց, աւա՜ղ, մենք չկարողացանք լիակատար կերպով օգտագործել այդքան բարենպաստ պահը"»։
Սումգայիթեան եղեռնից մազապուրծ ազատուածների հարիւրաւոր վկայութիւնները տեսագրեց եւ ապա վերծանուած շարագրութիւնները հրատարակեց Սամուէլ Շահմուրադեանը՝ բացառիկ մի մտաւորական. քաղաքական գործիչ եւ զինուոր որ իսկապէս ազգային հերոսի կոչմանն էր արժանի, բայց «դժբախտաբար» զոհուեց պատերազմի դաշտում եւ ոչ թէ Ազգային ժողովի նախագահական սեղանի առաջ։
Ա.Ի. ստորագրութեամբ յօդուածագիրը անպայման հետազօտող գիտնականի հաւակնութիւններ ունի եւ այս պարագան յուշում է նրա հետեւեալ տողերը. «.Քիչ է ուսումնասիրուած հայկական յանցագործութիւնների կառուցուածքը եւ դրանց ընդհանուր ուղղուածութիւնր։ Դեռեւս չենք ուսումնասիրել եւ մեր դիրքորոշումը փաստարկելու համար դեռեւս չի օգտագործւում այս շղթան՝ գաղափար — "նախնական" յանցագործութիւնը իբրեւ աւելի լայնածաւալ յանցագործութիւնների առիթ որ հաշուարկուած է համաշխարհային հասարակայնութեան ապատեղեկացնելու համար (սումգայիթեան իրադարձութիւններ, 1968 թուականին Ստեփանակերտի մէջ հէնց հայերի կողմից հայ պատանու սպանութիւնը, ոչ մի յանցանք չունեցող թուրք ազգաբնակչութեան ջարղը եւ այլն) — այդ գաղափարի իրականացումը (լայնածաւալ յանցագործութիւններ) — մեղադրական գործունէութեան նոր ալիք։ Եւ առաւել եւս այն պատճառով որ հայկական յանցագործութիւններին վերաբերող մի շարք հարցերի, այդ թւում պատմութեան զեղծարարութիւնն ու օտարի մշակոյթր իւրացնելուն վերաբերող հետազօտութիւնը իրականացւում է ոչ թէ համապարփակ ընդգրկումով, այլ առանձին պատմական փաստերի եւ իրադարձութիւնների նկարագրութեամբ միայն, այսինքն պատմաբանների հնարաւորութեան սահմանների մէջ, որոնք նոյնիսկ այնքան էլ լաւ չեն պատկերացնում թէ ինչ բան է տրամաբանականն ու պատմականը, ինչպէս են դրանք համապատասխանտւմ տեսութեանը, ինչ բան է համակարգումը, կառուցուածքը, կառուցուածքի տարրը, ենթակառուցուածքըր եւ դերակատարումը։ Մինչեւ հիմա մեր հեղինակները չեն նկատում որ հայերը զեղծում են ոչ միայն ժողովուրդների ու հասարակութիւնների պատմութիւնր, այլեւ բնութեան պատմութիւնը»։
Իսկապէս, այս հեղինակը ինչ որ հպանցիկ տեղեկութիւններ ունի «տրամաբանականի ու պատմականի», ինչպէս նաեւ դրանք մշակուած «տեսութեանը» համապատասխանեցնելու «գիտութեան» մասին։ Այն «գիտութեան» որ մշակուել է կոմունիստական տիրակալութեան շրջանին եւ ծառայել է, այո՛ը, ամենալկտի զեղծարարութիւններին... Եւ զեղծարարներից է ոչ միայն Ա.Ի.–ին, այլեւ նրա յիշատակած «հայ Ռոբերտ Առաքելովը» եւ մէկ ուրիշ «խայ՝ Այւազեան ազգանունով»։ Սա արդէն Սուրէն Այւազեանն է որ, հայերէնին չտիրապետելով, սակայն, հայերէն եւ այն է գրաբարով է կարգում սեպագրերն ու գաղափարագրերը։ Ընդ որում, չկռահելով նոյնիսկ որ գրաբար նշանակում «գրաւոր լեզու» եւ այդ լեզուն եւս ստեղծուել է Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Սեսրոպի ջանքերով՝ այբուբենը յօրնուելուց յետոյ։

«ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՏՔ»
...Այս խօսուն խորագրով Մոսկուան հրատարակել է մի խոշոր հատոր որի հեղինակ Ս. Այւազեանը չորս տասնամեակ ի վեր «տրամաբանականն ու պատմականը սովետական վարչակարգի մշակած ու հաստատած տեսութեանը» համապատասխանեցնելու «գիւտեր» է կատարում։
Ահաւասիկ մի հատուած այդ գրքից, որ լաւագոյնս բացայայտում է հեղինակի հերիւրելու անամօթութիւնը. «Երեւան լոյս տեսնող "Ուրարտու" անկախ շաբաթերթի մէջ հրատարակուեց իմ յօդուածը "Արարատը՝ ռուսների օրրան" խորագրով: Այն տեղ համառոտակի շարադրել էի իմ վարկածը ռուսների ու հայերի ծագումի եւ նրանց հնագոյն պատմութեան մասին։ Վարկածը՝ որի էութիւնն այն է, թէ ռուս եւ հայ ժողովուրդների ծագումը այնքան խորն ու ընդհանուր արմատներ ունի որ նրանցից մէկի պատմութիւնը չի կարող հասկանալի լինել առանց միւսի պատմութեան, ձեւաւորուել է աստիճանաբար, բազմաթիւ լեզուաբանական, մշակութաբանական, մարդաբանական փաստերով, որոնք եղել են անբացատրելի, բայց միանգամայնբացատրւում են իմ վարկածի ենթաշարադրանքով»։
Հեղինակի «բազմաթիւ լեզուաբանական» յայտնագործութիւն-փաստերից գլխաւորը վերաբերում է էտրուսկներին։ Բոլոր հանրագիտարանների մէջ այդ ժողովրդի մասին լուսաբանւում է հետեւեալը, «Էտրուսկներ — etruschi (իտալ.), tusci (լատ.), rasna («Ազատներ» ինքնանունը) — Ք. ա. առաջին հազարամեակին Ապենինեան թերակղզու հիւսիս-արեւելքում (հին Էտրուրիա շրջան, ժամանակակից Տոսկանա) բնակուող, հռոմէականին նախորդող ու հռոմէականի վրայ խոշոր ազդեցութիւն թողած եւ զարգացած քաղաքակրթութիւն ստեղծած հնագոյն ցեղախմբեր»։
Իսկ նրանց երկիրը կոչուել է մի քանի տարբերակով՝ Etruria, Tuscia, Tyrsema, Tyrrhenia (տե՛ս նաեւ J. Martha, L'Art etrusque, Փարիզ, 1889)£ Այս «շուռ տուած խայը» չտիրապետելով հայերէնին, սակայն, լեզուաբանական փաստեր է յայտնագործել։ Նա պնդում է, թէ «ռուս» էթնոնիմը՝ ցեղանունը, հանդիպում է Ք.ա. 8-րդ դարի հայերէն ( ՞ - Կ.Ա.Ս.) սեպագրի մէջ։ «Հայոց լեգուով "էտրուսկ" բառեզրի ծագումը ծիծաղելու աստիճան պարզ է. հայերէն «էտ»–ը ինչպէս եւ ռուսերէն «էտո»–ն նշանակում է «այդ»։ «կ»–ն՝ հայերէնի մէջ հոգնակին է արտայայտում, հնչելով «Kհ» (ասել կ՛ուզի՝ «ք» — Կ.Ա.Ս.). իսկ «րուս»–ը արմատն է։ Այլ կերպ ասած՝ «էտրուսկ» հայերէն նշանակում է «էդ ռուսք» ՝ «այդ ռուսներն են»։
Դժուար չէ կռահել որ այս «լեզուաբանը» լողում է հայերէնի եւ ռուսերէնի հնչիւնների աւազանում եւ իր համոզմամբ որսում է ոսկի ձկնիկներ։
Իր իսկ բնորոշումով՝ ծիծաղելի է ոչ միայն «էտրուսկ» ցեղանունի ծագումը, այլեւ շուրջ 450 էջանոց մանրագիր ամբողջ «աշխատութիւնը»։
Չեմ կարող զսպել գայթակղութիւնս եւ չյիշել մէկ այլ զաւեշտ։ Երբ խմբագրում էի ռուսաց լեզուով «Լիտերատուրնայա Արմենիա» հայկական ամսագիրը, հաճախ էի նամակներ եւ նոյնիսկ խոշոր ծրարներ ստանում ռուսացած հայերի լեզուաբանական յայտնագործութիւններով։ Դրանցից մէկի հեղինակը իր բազմաթիւ ստուգաբանութիւնների մէջ «յատնաբերել» էր, թէ «Ամազոն» գետի անունը որ ռուսերէն կոչւում է «Ամազոնկա», հայերէնի ծագում ունի եւ նշանակում է «Ամենէն զորբա գետ»։
Այս երեւոյթը իր բացատրութիւնն ունի։ Կորցնելով Ինքնութիւնը, օտարին ձուլուած հայազգիները ձգտում են գոնէ այդ կերպ պահպանած լինել իրենց կորցրած ազգային արժանապատուութիւնը։ Բայց այս արդէն ուրիշ նիւթ է։
Գալով «էդ ռուսք»–ին, որոնց մասին վկայում են «հայերէն» սեպագրերը, բանից պարզւում է որ ոչ թէ նրանք են սլաւոնական ցեղերից մէկը, այլ «էդ ռուսք»–ից են
ստեղծուել սլաւոնական ժողովուրդները՝ լեհերը, սերբերը, չեխերը, բուլղարները եւ այլն...
Յիրաւի, երեւոյթը տխուր է։ Թէ «Նաշ Վեկ»–ի ադրբեջանցի յօդուածագիրը, թէ «խայ» Ս. Այւազեանը, թէ սրանց նման շատ-շատերը որոնք դպրոցական դասագրքերի տեղեկութիւններով զինուած վարձում են կերտել իրենց եւ օտար ժողովուրդների պատմութիւնը գուցէ նոյնիսկ ուշադրութեան արժանի չեն... Վերջապէս, ո՞վ չգիտէ...
Այստեղ ես մի պահ դադարում եմ ու մտածում...
Իսկ ո՞վ գիտէ...
Նրանք՝ ովքեր արդէն քանի տասնամեակ իրենց գիտելիքները, իրենց ճաշակը, իրենց մտածելու կարողութիւնը նուիրել են զանգուածային տեղեկատուութեան հրաշագործների՞ն... Մեր «խայ» լեզուաբանների՞ն՝ որ լեզու չգիտեն, պատմաբանների՞ն՝ որ տրամաբանականն ու պատմականը ենթարկում են վերուստ յանձնարարուած տեսութեանը. լսողութիւն եւ ձայն չունեցող երգիչ– երգչուհիների՞ն. անկիրթ ճաշակով արուեստաբանների՞ն. գեղարուեստի նկատմամբ խուլ գրականագէտների՞ն եւ ճարտարապետների՞ն. անաստուած հոգեւորականների՞ն...
Հեւոեւաբար, գուցէ իսկապէ՞ս պէտք չէ գործ ունենալ, նոյնիսկ պէտք չէ նկատել անբուժելի հիւանդութեւսմբ տառապող այդ մարդկւսնց ու նրանց յօրինուածքները։ Այն հիւանդութիւնը որ անուն էլ ունի՝ «ուղեղի մորմոք» (Ե. Չարենց)։
Սակայն բանն այն է որ «Նաշ Վեկ»–ի յօդուածագիր Ա.Ի.–ն իր խարդախումները հաստատելու նպատակով վկայակոչում է «ադրբեջանցի պատմաբաններ Զ. Բունիաթովին, Ի. Ալիեւին, Ֆ. Մասմեդովային, Թ. Քոչարլիին» եւ այլոց... Մենք քաջատեղեակ ենք ոչ միայն շարքի առաջին այս ազգանուններին, այլեւ նրանց բազմաթիւ հրապարակումներին որոնք առաւել աշխուժութեամբ լոյս էին տեսնում յատկապէս անցեալ դարի 70-ականների կէսերից, երբ Ադրբեջանի կուսակցապետ Հէյդար Ալիեւը սկսել էր պտտուել էր Քաղբիւրոյի շրջանակի մէջ։ Եւ մենք որեւէ կասկած չունէինք որ պատմութիւնը խարդախող այդ հրապարակումները փաստօրէն խրախուսւում են Կրեմլից։ Մեզ միայն անյայտ էր որ այդ պատմաբանների ձեռքին արշիւային փաստեր ընդհանրապէս չկան, քանի որ «խորամանկ հայերը խցկուելով զանազան արշիւային հաստատութիւններ, կողոպտել են թանկարժէք փաստաթղթերը», ինչպէս «Նաշ Վեկ» պարբերականն է գրում։
Զ. Բուբիաթովը, Ֆ. Մամեդովան եւ այլոք, բնական է, նոյն այդ 70-ականների կէսերից մեզնից ոմանց ուշադրութեան կենտրոնին էր։ Բայց միայն բանաւոր զրոյցների կամ գրական ժողովների ընթացքին։ Ոչ աւելին։

ՏԽՈՒՐ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՒՍԱԿՑԱՊԵՏԻ ԵՒ ՍՈՎԵՏԱՀԱՅ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ԶՐՈՅՑՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
Այդ նոյն տարիներին Հայասւոանի կոմկուսի կուսակցապետը «աւելի սերտ» հարաբերութիւններ ստեղծելու նպատակով երբեմն հրաւիրում էր գրողների շուրջ երեք տասնեականոց մի խումբ։ Մի քանի նման զրոյցների ներկայ գտնուելու առիթ ունեցել եմ։ Զրոյցները սկսւում էին կէսօրից առաջ եւ աւարտւում աշխատանքային օրուայ վերջին։ Կուսակցապետը մի քանի ժամ «մտերմիկ» երանգներով, երբեմն հայերէնով, հաճախ անցնելով ռուսերէնի, պատմում էր տնտեսական յաջողութիւնների, ինչ-ինչ հեռանկարների, նաեւ զարգացման ընթացքը խաթարող բացասական երեւոյթների մասին՝ որոնց դէմ պէտք է գործէին գրողները, բնական է, դրանով թեթեւացնելով կոմկուսակցութեան ծանր բեռը։ Բայց ինչո՞ւ... Որովհետեւ սովետական գրողները կոմկուսակցութեան վստահելի օգնականներն են, նրա, կարելի է ասել՝ աջ ձեռքը իշխանութիւնների նկատմամբ հասարակութեան հաւատն ու յարգանքը սերմանելու եւ սերմանուածն էլ աճեցնելու հայրենասիրական գործի մէջ։ Մի խօսքով՝ ճիշտ ինչպէս այսօր...
Զրոյցի երկրորդ մասի երկու-երեք ժամը նուիրուած էր լինում իրենց հայրենասիրական գործը գլուխ բերելու պատրաստ գրողների հարցումներին, որոնց կուսակցապետը իր՝ համեմատաբար երիտասարդական աւիւնով պատասխանում էր շա՜տ յանգամանօրէն, բացատրում էր գիտական ու ճարտարագիտական նրբութիւններ, որոնք տիրապետել էր մեքենագիտական մասնաճիւղում ուսանելիս եւ, անշուշտ, զարմացնում էր ներկաներին, քանի որ նախկին կուսակցապետերը ընդհանրապէս բարձրագոյն կրթութիւն չունենալով, աւելի շատ ապաւինում էին իրենց դիմաց դրուած թիւերին ու փաստերին։
Բայց ընդհանուր մթնոլորտի մէջ զգացւում էր կողմնակի դիտողին թերեւս բոլորովին անհասկանալի մի լարուածութիւն։
Եւ ահա տրւում էր առաջին ճակատագրական հարցը։ «Բա էս կաշառակերութեան դէմ ի՞նչ ենք անելու... նոյնիսկ օրինական հարց լուծելու համար ներքեւից մինչեւ վեր, դատաւոր լինեն թէ շրջանային խորհրդի պաշտօնեայ, կաշառք են ուտում»։ Մէկ ուրիշն էլ ճշտում էր. «Հարցն ապօրինի չեն էլ լուծում... անմիջապէս կը բռնուեն»... Ընդհանուր ժխորը շարունակւում էր մի քանի րոպէ եւ ընդհատւում կուսակցապետի միջամտութեամբ։ Յետագայ քառորդ ժամուայ ընթացքին նա կարողանում էր զարմանալի ճկունութեամբ հարցը դարձնել պաղպաղակ վաճառողների վրայ որոնք 9 կոպեկանոց պաղպաղակը վաճառում են 10 կոպեկով եւ 1 կոպեկ մանրը չեն վերադարձնում։ Բանից պարզւում էր որ մարդիկ իրենք են յանցաւոր այդ 1 կոպեկ մանրը վաճառողի կոկորդից բռնած՝ չպահանջելու համար։ Բայց այսքանով հարցը չէր փակւում եւ աւելի համարձակ մէկը կրկնում էր կաշառակերութեան չարիքի պատճառած բարոյական վնասները։ Այս արդէն չափազանց էր։ Կուսակցապետը ձեռքը զարկում էր սեղանին եւ խոստանում. «Էդ կաշառակերին բռնէք, բերէք էստեղ՝ որ պատժեմ»։ Երրորդ հանդիպման ժամանակ, քանի որ արդէն կարողացել էի վախս չափել տալ, կիսաձայն ասացի. «Գրողները իրաւապահ մարմինների ծառայողներ չեն»։ Սրահի մէջ մի քանի վայրկեան ծանր լռութիւն իջաւ եւ լսուեց կուսակցապետի ուրախ ծիծաղը. «Տեսնո՞ւմ էք ի՜նչ կադրեր է տալիս մեր պոլիտեխնիկը»։ Իմ թշնամիները հաճոյքով ժպտում էին, միանգամայն վստահ որ ստիպուած եմ լինելու նորէն վախս չափել տալ...
Ես նիւթից չեմ շեղւում։ Միայն կամենում եմ ներկայացնել այն անլուրջ մթնոլորտը որ գոյութիւն ունէր նման հանդիպումների ժամանակ։ Քանի որ արդէն աւարտին հնչելու էր աւելի ճակատագրական մի հարց։
Եւ երբ ոտքի ելաւ Բագրատ Ուլուբաբեանը սրահի վրայ նորէն իջաւ պայթուցիկ մի լռութիւն։ «Զիա Բունիաթովը մի նոր յօդուած է հրապարակել...»— շարունակութիւնը յայտնի էր եւ կուսակցապետի դէմքը լարուեց։ Բագրատին զօրաւիգ լինելու համար տեղից խօսեց Զարզանդ Դարեանը։ Ներկաները ցաւակցական հայեացքով նայում էին նրանց ու եւս երկու-երեք հոգու՝ որոնք պատրաստ էին հարկ եղած դէպքում պաշտպանելու նետուել հարցապնդողներին։
«Պոլիտեխնիկի կադրերը» յիրաւի բացառիկ էին, բայց այն դէպքում միայն, եթէ թրծուած էին լինում կոմկուսի հնոցի մէջ։ Այլապէս, առանց այդ հնոցի, նրանք ոչինչ չարժէին կուսակցութեան համար։ Այնպէս որ կուսակցապետը անմիջապէս կողմնորոշուելով սկսեց երկար-բարակ բացատրել, համաձայնել, յորդորել, կոչեր անել... Հաւատացնել որ պատմութեան փաստերն աւելի զօրաւոր են։ Եւ ի՞նչ կարիք կայ եղբայրական ժողովուրդի հետ հարաբերութիւններ լարել, երբ ինքներս լաւ գիտենք, թէ ովքեր են հայերը եւ ովքեր ադրբեջանցիները։ Կարեւորը՝ գիտութիւն կայ... Եւ այդքան դիւրին չէ գիտութիւնը աղաւաղել։ Եթէ բացայայտ է որ երկու անգամ երկուսը հաւասար է չորսի, էլ ի՞նչ կարիք կայ նորից ապացուցել, թէ ոչ հինգի է հաւասար եւ ոչ էլ երեքի կամ ութի։ Եւ այդ ամէնից յետոյ դարձեալ ուրախ ծիծաղով աւելացրեց. «Մի, արմեանէ, ասում եմ՝ մենք, հայերս, մի շատ լաւ խօսք ունենք՝ սաբակա լայետ... Շունը հաջում է՝ քամին տանում"»։
Ներկաները անկեղծօրէն ուրախացան այդքան համարձակ խօսքի վրայ եւ իրենք էլ քրքջացին, միաժամանակ գլուխներն օրորելով Բագրատի ու Զարզանդի կողմը։ Իսկապէս, հրաշալի պատասխան էր... Կուսակցապետը օրը ցերեկով, իր ժողովների սրահի մէջ ադրբեջանցի գիտնականներին... չէ, ինչո՞ւ որ... հէնց իրենց ադրբեջանցիներին «շուն» անուանեց... էլ ի՞նչ էք ուզում ա՛յ Բագրատ, ա՛յ Զարզանդ...
Բայց հարցապնդողներին միացան նաեւ միւս երկու-երեք հոգին... «Ուրեմն թողնելու ենք անպատասխա՞ն»։
Կուսակցապետը իրեն բնաւ չկորցրեց. «Կարծում էք ես խմբագի՞ր եմ... Ռուսերէն էք պատասխանելու չէ՞... Խմբագիրը ձեր մէջ չէ՞... Չասացի՞ լաւ կադրեր ունենք...»
(Շարունակութիւնը նորից այլ պատմութիւն է եւ բաւականին տխուր վախճանով, ինչը թողնենք մէկ ուրիշ առիթի)։
Ահաւասիկ այսպէս, արդէն քանի տասնամեակ մենք լռում ենք... Աւելի ճիշտ՝ լռեցնում են։ Նաեւ այսօր։ Քանի որ չի կարելի խափանել բարեկամական սիրոյ այն հարաբերութիւնները որ գոյութիւն ունեն քրիստոնեայ ռուսների եւ անտէր– անտիրական հայերի միջեւ։ Ահա թէ ինչու ոչ միայն բունիաթովների ու մամեդովաների, այլեւ զանազան «խայ»–երի «գիւտարարական վարկածներն» են մնում անպատասխան։
Իսկ մենք դեռ կարծում ենք, շարունակում ենք համոզուած մնալ թէ Հայ լինելու համար կարեւորը ոգին է եւ ոչ բնաւ այս Ոգու միակ կրողը՝ Լեզուն։ Կարծում ենք որ իրենց Ինքնութիւնը կամ իրենց ինքնահաստատումը ոչ թէ աւելի քան մէկ եւ կէս հազարամեակի հոգեւոր-մշակութային արժէքներին հաղորդակցուելով է դառնում իրականութիւն, այլ, օրինակ, դեռեւս տասը հազար տարի առաջ «հայկական սեպագրեր», առաւել եւս «հայկական այբուբեն» ունենալու կեղծիքը տարփողելով... Կամ սեփական յիրաւի տաղանդաւոր մի բուռ գրողներին ու արուեստագէտներին լուսանցքի մէջ թողած՝ գեղարուեստի հետ կասկածելի առնչութիւն ունեցող մի հեղինակի վէպ հրատարակելով, նաեւ այդ հեղինակին հրաւիրելով ու շքահանդէսներ կազմակերպելով... Քանի որ, գիտէ՞ք, այդ հեղինակի գրքերը շատ են թարգմանւում եւ եթէ նա մի տեղ գոնէ մէկ անգամ Հայաստանի անունը տայ՝ մեծ բան է։
Ես չեմ զարմանում գաւառական այս մարտնչող խաւարամտութեան վրայ։ Հայն այսօր որեւէ եզր չունի այն վիթխարի ժառանգութեան հետ որ ստացել ենք մեր նախորդներից։ Եւ կա՞յ հոգեզրկութիւնն ու անգիտութիւնը աւելի բացայայտող մի փաստ, քան այն ծաւալուող կարծիքը թէ «Ակսել Բակունցը հնացած գրող է»։
«Նաշ Վեկ» պարբերականի «Հայ կոչեցեալների քողարկուածն ու բացայայտը» յօդուածը սկսւում է իմ «Միքայէլ Նալբանդեան» վարքագրութիւնից բերուած մէջբերումով, որ նաեւ փակագծային սրբագրումների է ենթարկուել։ Այդ վէպը ռուսերէն թարգմանութեամբ, խմբագիր Վիկտոր Կալուգինի՝ պաշտօնից հեռացնելու գնով, լոյս տեսաւ Մոսկուա, 1984 թուականին։ Հայերէն հրատարակութիւնը արգելուեց (ինչո՞ւ...) եւ միայն քսան տարի անց, 2004-ին սիրայօժարութեամբ հրատարակեց Մկրտիչ Կարապետեանը որին ճանաչել եմ դեռ այն ժամանակներին, երբ նա Բիւրականի աստղադիտարանի գիտաշխատակից էր։ Եւ երախտապարտ եմ նրան։
Անշուշտ, վիրաւորական շատ բան կայ, երբ ադրբեջանցին ռուսերէն 150 000 տպաքանակով լոյս տեսած գրքից մէջբերում է կատարում պատմութիւնը հերթական անգամ խարդախելով ու ինձ մեղադրելով տեղանունների չարամիտ փոփոխութեան մէջ, իսկ հայ ընթերցողը հնարաւորութիւն չունի հաղորդակցուելու այն պատմութեանը, ինչը Ինքնութեան ճամբան գտնելու գլխաւոր միջոցներից մէկն է։
Նաեւ մտածում եմ. գոնէ մեր պատմութիւնը մեր ձեռքով կեղծողների՞ն կարողանայինք բացայայտել ու խարանել։ Այլապէս ի՞նչ է մնում մեզ. ընդունե՞լ, թէ այդ մենք ենք անարմատ ու դաշտագլոր մի ուղտափուշ, հանդուրժէ՞լ այն լկտիութիւնը, թէ մենք ենք սրի քաշել թուրք խաղաղ ազգաբնակչութեանը. համաձայնե՞լ թէ զբաղուած ենք մշակութային կողոպուտով, իսկ երբ չի յաջողւում՝ մշակութային արժէքների ջարդարարութեամբ։
Վերջապէս, հրաժարուե՞լ Հայերէն ապրելու այն երջանկութիւնից որ Աստուած է տուել մեզ...

Փարիզ
2007

ԻՆՔՆԱԽԱԲԷՈՒԹԻՒՆ, ՀԱՅԵՑԻ ԻՆՔՆՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆ ՀԱՒԱՏ

Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ

Ա

Մենք մեր տգիտութեամբ երջանիկ ենք։ Մեր տգիտութիւնը մեզի կը պահէ։
Ուիլեամ ՍԱՐՈՅԵԱՆ

Տգիտութիւնը լինում է երկու տեսակ. մէկը՝ գիտելիքներին նախորդող անգրագիտութեամբ, եւ միւսը՝ գիտելիքներին յաջորդող ամբարտաւանութեամբ։
Միշել ՄՈՆԹԷՅՆ


…Որտեղի՞ց էր Ուիլեամ Սարոյեանը կռահել մեր երջանկութեան գաղտնիքը, որ միաժամանակ նաեւ մեր յոյսն ու պահապանն է դարձել։
Հայ հասարակութիւնը անցեալ տասնամեակների ընթացքին վերջնականապէս դարձաւ սովետահայ ազգաբնակչութիւն։ Կամ Homo sovieticus-ների ամենագէտ ու բախտաւոր հասարակութիւն։ Եւ եթէ դեռեւս յոյս ունենք, թէ ինչ որ բան հնարաւոր կը լինի փրկել, ապա միայն հասարակութիւնից մնացած վերջին մոհիկանների շնորհիւ: Այդ մոհիկաններից են նաեւ նրանք, ովքեր ամէն տարի ամառնամուտին եւ ապա աշնանամուտին դպրոցների աւարտական եւ համալսարանական ընդունելութեան քննութիւնների առիթներով ահազանգում են գրագիտութեան հետեւողական նահանջը։
Ինչ վերաբերում է Տարաշխարհին, ապա այստեղ եւս տարիների ընթացքին հայկական դպրոցները սուսիկ-մնջիկ գոցելը, շնորահաշատ գրողների ակադեմիական արտակարգ լրջութիւնը, որի հետեւանքով մանկական ու պատանեկան գրականութիւնը այնպէս էլ մնացել է ուսուցիչների սարքած գրական «գոհարների գանձարանում», վերջապէս հայերէնը օտար լեզուով ուսուցանելու այդ նոյն ուսուցիչների կիրառած արատաւոր միջոցը խաթարեց սերունդների հայերէն լեզուամտածողութիւնը։
Եւ եթէ Տարաշխարհի երկրների մէջ դպրոց ու համալսարան աւարտածները անպայման գիտեն մի քանի լեզու (բացառութեամբ հայերէնի) եւ տիրապետում են իրենց մասնագիտութիւններին (օտարի ողնաշարով), ապա Հայաստանի մէջ, որտեղ միայն 1999 թուականին օրուայ վարչապետ Վազգէն Սարգսեանի հերոսական մի ստորագրութեամբ Մոսկուան բացեց 60 (այո՛, վաթսուն) ռուսական դպրոց, արդէն քանի՜-քանի՛ սերունդ ընդհանրապէս որեւէ լեզուի չի տիրապետում եւ ձախաւեր է նաեւ իր մասնագիտութիւնների մէջ։ Քանի որ ռուսերէնը եւ գիտելիքները դասաւանդւում են նոյն սովետական կրթական համակարգի մակարդակով, որ ամենուրէք նոյնն է։
Ուսումնառութեան այս որակը անխուսափելի դարձրեց համատարած անգրագիտութիւնը։ Եւ իր անկանգառ ընթացքով մեզ հասցրեց երջանիկ տգիտութեան այսօրուայ վիճակին, թէեւ անպակաս են ողբաձայն կամ զայրոյթով յագեցուած ահազանգերը։
Ահազանգողներից մէկը՝ Մերուժան Յարութիւնեանը գրում է. «…Ծնողներն ու աշակերտները, ու ողջ հայ ժողովուրդն առհասարակ, մի բան չգիտեն։ Չգիտեն, որ հայերենի մեր մասնագետները, այսինքն՝ մեր լեզուաբաններն ու գրականութեան “մասնագէտները” բացարձակ ի վիճակի չեն հայերեն լեզուին ու գրականութեանը վերաբերող որեւէ գիտական ու արդար քննութիւն կազմակերպել։ Ի վիճակի չեն, որովհետեւ լեզուին (ուրեմն, նաեւ գրականութեանը) վերաբերող իրենց ասածների ճիշտ ու սխալը ջոկելու ոչ մի գիտական ու օբիեկտիվ չափանիշ չունեն… Մեր սուտ լեզուաբանութիւնը մեր “լեզուաբանների” հացի միակ աղբիւրն է, իսկ սրանց մեջ հեղինակութիւն ունեն միայն է՛ն դոկտոր-պրոֆեսորներն ու դոցենտները, ովքեր ինչ-ինչ առնչութիւն ունեն աւարտական, ընդունելութեան, կիսամեակային ու ուրիշ քննութիւններին։ Ու այսօրուայ լեզուաբանութիւնը ինչքան խրթին լինի, քննութիւնների պղտոր ջրերում ձուկ բռնելն էնքան հեշտ կը լինի։ Ու սրա համար էլ չեն ուզում, որ պղտոր ջրերի էս կայուն, հաստատուած ու լավ իւղած մեխանիզմը փոխուի»։
Տգիտութիւնը համատարած է եւ կոմկուսակցական, բոլշեւիկեան ծրագրուած քաղաքականութեան հետեւանք։ Այսպէս…
1919 թ. Սեպտեմբեր 15-ին Մաքսիմ Գորկուն գրած Վ. Լենինի նամակի մէջ կարդում ենք. «Մտաւորականութեան նկատմամբ ես առանձնապէս մեծ համակրանք չունեմ։ Մեր կարգախօսը՝ “վերացնել անգրագիտութիւնը” երբէք չի կարելի մեկնաբանել իբրեւ նոր մտաւորականութիւն ստեղծելու ձգտում։ “Անգրագիտութիւնը վերացնելը” պէտք է լոկ այն բանի համար, որպէսզի իւրաքանչիւր գիւղացի, իրաքանչիւր բանուոր կարողանայ ինքնուրոյն կերպով, առանց կողմնակի օգնութեան կարդալ մեր հռչակագրերը, հրամանագրերը, մեր կոչերը։ Նպատակը խիստ գործնական է եւ միայն այդքան։ Մտաւորականութիւնը ոչ թէ ազգի ուղեղն է, այլ ազգի քաքը («ãîâíî»)… Ես արուեստի մէջ ուժեղ չեմ։ Ինձ համար արուեստը… ինտելեկտուալ կոյր աղիի պէս մի բան է, եւ երբ նրա՝ մեզ անհրաժեշտ քարոզչական դերը աւարտին հասնի, մենք նրան՝ չըրխկ, չըրխկ՝ կկտրենք։ Այլեւս պիտանի չլինելու համար։ (Վ. Լենին, Երկերի լիակատար ժողովածու, 5-րդ հրատ., 1978, հ. 51, էջ 48-49)։
Զարգացնելով Վ. Լենինի կարծիքը մտաւորականութեան մասին, Ն. Բուխարինը զգուշացնում է. «Այո՛. մտաւորականներին մենք կը բազմացնենք կաղապարներով. նրանց կʼարտադրենք գործարանային եղանակով»։
Ցաւօք սրտի, այս իրականութեան դէմ մեր «հայրենասէրները» իբրեւ փաստարկ օրինակ բերում են յիրաւի գիտուն, յիրաւի գրագէտ, յիրաւի լայն մտահորիզոն ունեցող բացառիկ անհատականութիւնների, որոնց յաջողուել է ինչ որ կերպ դուրս պրծնել գործարանային եղանակներով բազմացնող կաղապարներից։ Այդ ինչ որ կերպի գաղտնիքը անհատին ի վերուստ տրուած, այսինքն Աստուածատուր շնորհն ու տաղանդն է որ կարող է ծիլ տալ, ընձիւղուել, հաստաբուն ու սաղարթախիտ ծառ դառնել, եթէ նա, այդ անհատը, նաեւ խոհեմութիւն եւ զգուշութիւն ունենայ արմատախիլ չլինելու կամ նոյնիսկ արդէն ամրացած ծառաբունը կացնի բերան չտալու համար։
Բայց այդ մտածող ու դատող մարդիկ, այդ աստուածաշնորհ տաղանդները այնքան հազուագիւտ են, որ նրանց ձայնը դիւրութեամբ խլացնում են թերուսներն ու տգէտները։
Այս է իրական վիճակը։
Եւ անհեթեթութիւն է, երբ ծնունդով Տարաշխարհի եւ Տարաշխարհի մէջ հաստատուած հայաստանցիների «հայրենասէր» մի խաւ կրթութեան, մասնաւորապէս Հայոց լեզուի հրատապ խնդիրները լուծելու համար դիմում է «հայրենի պաշտօնեաներին»։ Անհեթեթութիւն է, քանի որ գիտեն որ վերեւները ոչ մի խնդիր չեն լուծելու։ Բայց օգտագործելով «հարց բարձրացնողի» եւ այդ հարցի լուծումը միայն «հայրենի պետականութեան» զօրութեամբ տեսնելու առիթը, անցնում են իշխանութիւնների թրի տակով եւ կոչումների ու շքանշանների համար տրորելով սեփական արժանապատւութիւնը, դառնում են այն ձեռնասուն զանգուածը, որին ինքնութիւնը կորցրած իշխանութիւնները օգտագործում են «սփիւռքը իրենց ուզածի պէս կառավարելու» համար։ Մի դոկտրին, որ նաեւ բացայայտում է անցեալի ու ներկայ նախագահական եռեակի սովետա-չէկայական արգանդից վիժուած լինելու յանգամանքը։
Բայց մենք մեր տգիտութիւնը անսահման երջանկութեամբ վայելելու հետ մէկտեղ նաեւ զբաղուած ենք «աշխարհի աչքը հանելու» հայրենասիրական գործով։
Այսպէս.
«ԹՈՂ ԱՇԽԱՐՀՆ ԻՄԱՆԱ, ՈՐ ՀԱՅ ՄԱՐԴԸ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ՀԱՅ ԸՆՏԱՆԻՔ ՍՏԵՂԾԵԼ, ԱՅԼԵՒ ՆԱՀԱՊԵՏԱԿԱՆ ՁԵՒՈՎ ՓՂԻԿՆԵՐԻ ՀԱՐՍԱՆԻՔ ԷԼ ԿԱՐՈՂ Է ԱՆԵԼ»: (Այս նորալուրը ոչ թէ զաւեշտ է, այլ պաշտօնական հաղորդագրութիւն)։
Կամ.
ՍԻՐՈՒՇՈՆ «ԵՎՐԱՏԵՍԻԼՈՒՄ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ՆՈՐ ԲԱՐՁՈՒՆՔ Է ՆՈՒԱՃՈՒՄ։ (Մի՞թէ համաշխարհային համահարթեցումի այս բեմահարթակն է, որին արդէն դիմադրում են իրենց գոյնը պահպանող երկրներ, Հայաստանի եւ Հայի համար կարող է «բարձունքներ» տանող ճամբայ լինել։ Աւելի շուտ՝ հակառակը… Այս բեմահարթակի վրայ արդէն քանիերորդ անգամ բացայայտւում է մեր ինքնատիպ մշակոյթից դուրս պրծնելու տխուր պատկերը)։
Կամ.
ՄԵՆՔ 20-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԵՆԹԱՐԿՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆ ԵՆՔ։ (Հէնց միայն առաջինը լինելն արդէն հպարտութեան առիթ է դարձել Հայի համար։ Եւ այդ Հայը նոյնպիսի պատրաստակամութեամբ փորձում է տրորել ու վերացնել ազգային ողբերգութեան մասին յիշողութիւնն իսկ։ Սա նոյնպէս սովետա-չէկայական նախագահական եռեակի սրբազան ընդհանրութիւնն է։ Յիշենք «մատաղ սերնդին հոգեկան խախտոււմներ չպատճառելու մտահոգութեամբ» անցեալ 90-ականներին նախագահական հրամանով մանկապարտէզներում եւ դպրոցներում պատմութեան գրաքննութիւն մտցնելը։ Յիշելով հասնենք թերուսների յօրինած դիւանագիտական մի նոր տեսակին, որ իմ «Կաննի յուշատետր»ի մէջ անուանեցի ֆուտբոլային դիւանագիտութիւն։ Եւ յիշելով՝ հասնենք չարաբաստիկ ու բացայայտ չէկայական արձանագրութիւններ ստորագրելու յանգրուանին։ Հիմա էլ հայ դիւանագիտական այս նոր «բարձր մակարդակը» ստիպուած եմ բնորոշել իբրեւ դիւանագիտական աճպարարութիւն)։
Կամ.
«ՀԱՒԵՐԺ ՓԱՌՔ ԱՆՄԵՂ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ» — Գիտութիւնների ակադեմիայի «Գիտութիւն» թերթի մարգարտաշար խօսքն է Ապրիլ 24-ի առիթով։

Թողնելով որ Ընթերցողը շարունակի Հայի «ստեղծագործական մտքի» այսօրինակ գոհարներ մեր դիմաց առատօրէն փռելու գործը, անցնենք յաջորդ ոլորտին, որպիսին է ինքնախաբէութիւնը։

Բ
Ինքնախաբէութի՜ւն… դա մի հասարակ բառ է, բայց դրա մէջ թաքնուած են մարդու բոլոր թշուառութիւնները։
ՐԱՖՖԻ

Ո՞վ է աւելի հաճախ խաբել, քան դու՝ ինքդ քեզ։
Բենջամեն ՖՐԱՆԿԼԻՆ։

Իրականութիւնը անաչառ կերպով գնահատելը որեւէ օգուտ բերել չի կարող, եթէ այդ իրականութիւնը ծնող պատճառները բացայայտելուց խուսափում ենք։
Եւ այստեղից էլ սկսւում է մեր ինքնախաբէութիւնը, քանի որ շատ ծանր բան է հերձել ու բացայայտել թարախակալած այն ուռուցքները, որոնք տասնամեակների ընթացքին փորձել ենք միայն թաքցնել եւ իբր թէ «ձեռնարկուող միջոցառումներով», «կուսակցութեան որոշումներով», այնուհետեւ սրանցից բխող «սփիւռքին ուղղուած կոչերով ու յորդորներով» խնդիրը լուծուած համարել։
Ոչ հայաստանցին եւ ոչ էլ Տարերկրի Հայը մինչեւ հիմա գլխի չեն ընկել որ մեր ժամանակի իրականութիւնը շարունակ ներկայացնում են ոչ թէ ներկայ, այն ապագայ ժամանակով։ Ինչը արտայայտւոմ է որեւէ ճակատագրական ու ազգային նշանակութիւն ունեցող հարց թաղելու համար կատարուած խոստումով կամ էլ կարգախօսներով, որոնք, անշուշտ, պահանջում են լաւատեսութիւն՝ իրատեսութեան փոխարէն։ Եւ ուրեմն այդ է պատճառը, որ իրատեսութեան մասին ընդհանապէս չենք խօսում, իսկ լաւատեսութիւնը, «լաւատես լինելը» կամ «լաւատես ըլլալը» թոյլ ենք տուել որ դառնայ գաղափարական ստորոգութիւն։
Ամէնից հայտնի բոլշեւիկեան կարդախօսն է՝ «Ուր էլ գնաս, ուր էլ մնաս / Քո մայր լեզուն չմոռանաս»։ Փոքրից մինչեւ հասուն մարդիկ Հայաստանով ու աշխարհով մէկ՝ խանդավառուած ու տարբեր մարտական երանգներով արտասանում են այս երկտողը եւ… եւ հետեւողականօրէն շարունակում են նահանջել մայրենի լեզուից։ Քանի որ կարգախօսները ընդամէնը գաղափարական դրոյթներ են եւ գործնական կիրառութիւն չունեն։ Մեր այս իրականութիւնը Կուլտուրական յեղափոխութեան յաղթանակի հետեւանքն է, մի յեղափոխութեան, որ՝
«ՀՍՍՀ-ում սկսուեց սովետական իշխանութեան հաստատումից (1920-ի Նոյ. 29) անմիջապէս յետոյ… Կուլտուրական յեղափոխութեան ընթացքում ձեւաւորուեց սովետական մտաւորականութիւնը։ Սովետական իշխանութեան առաջին տարիներին նոր մտաւորականութեան ձեւաւորման հիմնական եղանակներն էին հին մտաւորականութեան դաստիարակումը, առաջաւոր բանուորների առաջքաշումը ղեկավար աշխատանքի… (ՀՍՀ, հ. 6, էջ 7-8. Ե. 1980)։
Իսկ Սոցիալիստական Հայաստանում Կուլտուրական ռեւոլիւցիայի յաղթանակը «մեծ ջանքեր ներդնելով ապահովել եւ իրականացրել է Ա. Խանջեանը» (ՀՍՀ հ. 5, Ե. 1979, էջ 14)։
Պաշտօնական բնորոշումով Կուլտուրական ռեւոլիւցիան արմատական շրջադարձ է հասարակութեան հոգեւոր զարգացման ոլորտի մէջ, քանի որ՝
«Կուլտուրական յեղափոխութեան կարեւորագոյն նպատակը կոմունիստական գաղափարախօսութեան յաղթանակի ձեռքբերումն է։ Նոր, սոցիալիստական մտաւորականութեան ձեւաւորումը, կուսակցութեան վերահսկողութեան ներքոյ գիտութեան, գրականութեան եւ արուեստի զարգացումը, գրականութեան ու արուեստի մէջ սոցիալիստական ռեալիզմի յաղթանակը, աթեիստական աշխարհայեացքի հաստատումը, նոր բարոյականութեան ձեւաւորումը եւն։ Զարգացած սոցիալիզմի ժամանակաշրջանում կուլտուրական զարգացման հիմնական խնդիրն է կոմունիզմի յաղթանակի համար գաղափարական եւ կուլտուրական պայմանների ստեղծումը, կոմունիստական հասարակարգի մարդու՝ նոր մարդու դաստիարակութիւնը»։
Այնուհետեւ. «Կոմկուսակցութեան ծրագրի մէջ (1961) բարձր է գնահատուել Կուլտուրական յեղափոխութեան նշանակութիւնը։ Աշխատաւորական զանգուածներին այն դուրս է բերել հոգեւոր ստրկութիւնից եւ խաւարից։ Բայց սոցիալիստական Կուլտուրական յեղափոխութեան ամենամեծ յաղթանակը հանդիսանում է միլիոնաւոր մարդկանց գիտակցութեան խորքերի վերակառուցումը մարքս-լենինեան տեսութիւնը իւրացնելու հիմքի վրայ»։
Եւ հիմա ամէնից գլխաւորը՝ «Կուլտուրական ռեւոլիւցիայի արդիւնքը հանդիսանում է սոցիալիստական հասարակութեան կեանքի մէջ արժէքների նկատմամբ կողմնորոշման խնդրում նոր համակարգ հաստատելը …»
Դեռ աւելին. «Հայաստանում կուլտուրական շինարարութեան յաջողութիւնները դրական ազդեցութիւն գործեցին սփիւռքահայ առաջադիմական շրջանների վրայ, նպաստեցին սփիւռքահայ մշակոյթի դեմոկրատական զարգացմանը, մայր հայրենիքի հետ սփիւռաքահայութեան կապերի ամրապնդմանը» (ՀՍ Հանրագիտարան, հ. 6, էջ 8. Ե. 1980)։
Այսօր պաշտօնական Հայաստանը փորձում է համոզել, եւ մարդկանց գիտակցութեան խորքերի վերակառուցման շնորհիւ նրան անպայման յաջողւում է համոզել, թէ Հայ մշակոյթը հէնց այդ սոցիալիստական մշակոյթն է։
Բայց այդ մշակոյթը, ընդհանրապէս կուլտուրական յեղափոխութեան խարդախած ժառանգութիւնը, որից չուզեց հրաժարուել Հայաստանի տիրակալութիյւնը նուաճած մի հերթական սինլքոր, եւ չնայած ազգային ապագայի ճակատագրով տառապող անհատականութիւնների յորդորներին, Ռուսական կայսրութիւնից մազապուրծ Հայաստանի մի բեկորը սահմանադրական արձանագրութեամբ իրեն ժառանգորդ համարեց 70 տարիների կոմունիստական հոգեխախտող մի anti-մշակոյթի։ Իսկ այդ anti-մշակոյթը ապազգային մղձաւանջն է որ Հային զրկում է հոգեւոր ճշմարիտ արժէքներից։
Այս իրողութիւնը անթաքոյց չէ։ Բացայայտ է… Նոյնիսկ տեսանելի` Հայ-TV-ի 32 ատամնաւոր, պրոթեզաւոր եւ ընդհանրապէս անատամ հաղորդումների շնորհիւ։
Ի դէպ բոլշեւիկները չեն էլ թաքցրել որ «ազգային մշակոյթի կարգախօսը խաբեբայութիւն է։ Մեր կարգախօսն է համաշխարհային բանուորական շարժման մշակոյթը» (Վ. Ի. Լենին, ԵԺ, հ.19, էջ 42)։
Եւ ուրեմն՝ այսօր մենք ովքե՞ր ենք։
Այս հարցին Պարոյր Սեւակը պատասխանել է մի հերթական «Մենք քիչ ենք, բայց հայ ենք» կարգախօսով, որ ինչքան էլ կրկնենք բեմերից ու ամբիոններից, միեւնոյն է, չի պատասխանում այն հարցին, թէ՝
Ովքե՞ր ենք մենք։

Գ

Մարդիկ վշտանում են, երբ նրանց խաբում են թշնամիները կամ դաւաճանում են բարեկամները, բայց հաճախ բաւականութիւն են ստանում, երբ խաբում եւ դաւաճանում են իրենք իրենց ։
Ֆ. ԼԱ ՌՈՇՖՈՒԿՈ

Ճարտարագիտութիւնը կը հասնի այնպիսի մակարդակի, որ մարդ կը կարողանայ առանց ինքն իրեն էլ ճամբայ գնալ։
Ս. Ե. ԼԵՑ

Ինաքնահաւան մեր կեցուածքով, ինքնախաբէութեան պատճառած տրփանքով եւ նոյնիսկ շատ մօտիկ անցեալի համեմատութեամբ մեր հնարաւորութիւնների զարմանալի պարզեցումով բռնել ենք զոմբիանալու ճամբան։ Չենք էլ անդրադառնում որ այդ ճամբան յաջողութեամբ կարողանում ենք գնալ առանց ինքներս մէզ։
Առանց մեր Ինքնութիւնը։
Քանի որ մեր հայրենիքը տեղաւորել ենք նրա մի փոքրիկ տարածքի վրայ։ Եւ նոյնիսկ մէր գիտակցութեան մէջ բնագռել է այն խաբէութիւնը, թէ ոչ միայն սովետահայի, այլեւ ռուսահայի ու թուրքահայի երբեմնի հայրենիքը հէնց այդ տարածքն։ Ինչպէ՞ս են յաջողացրել, որպէսզի սովետական Հայաստանի երեսը չտեսած հայը «հայրենասիրաբար» յայտարարի, թէ հէնց ա՛յդ է իր հայրենիքը։ Եւ այսօր հայաստանցին է լաւագոյն դէպքում պնդում, թէ Տարաշխարհի հայի հայրենիքն է երբեմնի սովետական Հայաստանը։ Իսկ վատագոյն դէպքում բանավիճում են, թէ ո՞վ է սփիւռքահայը, ի՞նչ կապ ունի հայաստանցու Հողի հետ, առաւել եւս, առանց այդ հողի վրայ ապրելու իրաւունք ունի՞ արդեօք հայեցի համարուող վէպ գրել, օրինակ, կամ բանաստեղծութիւն… Ի հարկէ ունի, լսւում է գրական մինիստրութեան չեկիստական ձայնը, եթէ դրանք, այդ «անհող» մարդիկ, որ հաւակնում են գրող լինել, անպայման անցնեն գրական մինիստրի թրի տակով եւ չհամարձակուեն «պարտիզանութիւն» անել… Սա, ի հարկէ, դեռ շատ ջուր վերցնող խմոր է։ Ուրեմն, չշեղուենք։
Ձեռքի տակ ունենք ակադեմիկոսների, դոկտոր-պրոֆեսորների, ճարտարապետների, գրողների ու արուեստագէտների, թերուս նորաթուխ քաղաքական գործիչների եւ նրանց ետեւից գնացող միլիոնաւոր հայերի մտայնութիւնը արտայայտող բացառիկ մի մարտակոչ, որ կատարել է ակադեմիկոս Ս. Աբրահամեանը. «“Վերադարձ դէպի արմատները” կեղծ, անտրամաբանական, հակապատմական կարգախօս է» («Գարուն», Օգոստոս, 1997)։ Եւ քանի որ գործ ունենք զոմբիացուած նոր մարդկանց հետ, որոնց գիտական անունն է Homo Sovieticus, ապա բնաւ չփորձենք հարց տալ, թէ ինչո՞ւ… Ինչո՞ւ է մեր էութիւնը նորից գտնելու համար արմատներին վերադառնալու անհրաժեշտութիւնը հակապատմական, կեղծ ու անտրամաբանական։ Պատասխանը գտնում ենք Ի. Ստալինի «Մարքսիզմն ու լեզուաբանութեան հարցերը» դարակազմիկ յորջորջուած աշխատութեան մէջ։ Արմատներից կտրուելն ու հեռանալը անհրաժեշտ է, «որպէսզի աւելի մեծ հնարաւորութիւն ստեղծուի ազգային մշակոյթները մէկ ընդհանուր մշակոյթի եւ մէկ ընդհանուր լեզուի մէջ ձուլելու համար» (Ի. Ստալին)։
Այնպէս որ գլոբալիզացումի սաղմը եւ նոյնիսկ սածիլը նոյնպէս պէտք է որոնել համաշխարհային կոմունիստական յեղափոխութեան ակունքների մէջ։
Ստալինեան յանձնարարութիւինը անցեալ տասնամեակներին յաջողացրել են իրականացնել, նոյնիսկ «պլանները գերակատարելով» եւ մեզ կտրել են մեր արմատներից, միեւնոյն ժամանակ ամէն կերպ ու բոլոր միջոցներով ջնջելով մեր պատմական հեռու եւ մօտիկ յիշողութիւնը։
Պատմութիւնից զրկուած, մտածելու կարողութիւնը կորցրած, սակայն մեր այդ կորուստներից բոլորովին անտեղեակ` հաւատում ենք ամէն տեսակ յօրինուածքների, որոնցով լուանում են մեր ուղեղները, վստահում ենք ժամանակակից «ազգային գաղափարախօսութիւնների», որոնք առանձնապէս չեն տարբերւում այն ներշնչումներից, որպիսին ունեցել ենք ոչ հեռաւոր անցեալին։ Վերջապէս, գլխապատառ պահանջում ենք երկքաղաքացիութիւն, որ երբէք չի լինելու, քանի դեռ եկող նախագահները գալիս են այդ խոստումով եւ հեռանում՝ խոստումը փոխանցելով յաջորդ եկողին։ Ինչ որ տեղ այդ խաբուածութիւնը սփոփելու համար պահանջում ենք… մի նախարարութիւն, որ եթէ մի խնդիր ունի Տարաշխարի մէջ, ապա բոլշեւիկեան անհեթեթ խոստումներով նպաստելու համար ֆուտբոլային դիւանագիտուիւնը եւ դրան յաջորդող դիւանագիտական աճպարարութիւնը։
…Սակայն ազգային գաղափարախօսութիւնը հէնց ինքը՝ ազգային մշակոյթն է — մի ճշմարտութիւնը, որ երբեւէ յայտնի էր մեր նախնիներին։ Եւ մի ճշմարտութիւն, որ կարող էր ուղիղ ճամբայ դուրս բերել մէզ, քանի դեռ Կրեմլի հնձանի մէջ տրորուելով՝ չէինք դարձել անարմատ նոր մարդ եւ մեր ակադեմիկոսական մակարդակը չէր հասել այն վայրենութեան, թէ «արմատներին վերադառնալը սոսկ կարգախօս է եւ այն էլ կեղծ, անտրամաբանական ու հակապատմական»։ Մեր երիտասարդ սերունդը բոլորովին անտեղեակ է, որ Հայը կարողացել ենք դիմագրաւել պատմութեան մէջ դարանակալող բոլոր անակնկալներին, գաղափարախօսութիւն ունենալով միայն ու միայն ազգային մշակոյթը ռւ Հաւատքը իբրեւ այդ մշակոյթի ամուր հիմք։
Այս խառնակ ժամանակների մէջ, տրուելով պատրաստի պատասխաններ ստանալու անաշխատ հնարաւորութիւններին, հրաժարուեցինք ազգային մշակոյթի տէրը լինելուց եւ շարունակեցինք մեր ապազգայնական ընթացքը, քանի որ տէրպետրոսեանական Սահմանադրութեամբ շարունակեցինք հաւատարիմ մնալ սովետական ժառանգութեանը այն դէպքում, երբ նոյնիսկ մէր ոխերիմ բարեկամ ադրբեջանցիները իրենց Սահմանադրութեամբ մերժեցին ամենայն սովետականը եւ իրենց ճանաչեցին 1918-20 թուականների հանրապետութեան ժառանգներ։ Եւ սա այն դէպքում, երբ իբրեւ էթնոս նրանք այն թաթարներն էին որ երբէք որեւէ արմատ չեն ունեցել մեր կողմերը։ Ես բացայայտում եմ ճշմարիտ պատմութիւնը եւ բնաւ այն կարծիքը չունեմ, թէ որեւէ թափառական, քոչուոր, վաչկատուն ցեղ իրաւունք չունի ոչ միայն քաղաքակրթուելու, այլեւ քաղաքակրթուելուց յետոյ միայն իրենց տեղն ունենալու Աստծոյ արեգակի տակ, թեկուզ օտարութեան մէջ։
Ազգային մշակոյթով են պայմանաւորուած մէր հաւակնութիւններն ու տեսլայինը, ապրելակերպի եւ մտածողութեան որակն ու ոճը։ Ազգային մշակոյթը, որից իբրեւ գաղափարախօսութիւն հրաժարուեցին հանրապետութեան Ինքնութիւն չունեցող նախագահները, ովքեր 1991-ի Հոկտեմբերից ի վեր բոլոր նախապայմաններով հնարաւորութիւն տուեցին որպէսզի «Մենք պէտք է մշակոյթ ստեղծենք» հոխորտացողները վարկաբեկեն արժէքները, որ ստեղծուել են դարերի ընթացքին։
Հայի Ինքնութիւնը պայմանաւորուած է նրա Անահատականութեամբ։ Ազգային Անհատականութիւնն է միակ ու հզօր կռուանը համաշխարհայնացման բացասումներին չենթարկուելու համար։ Եւ ոչ թէ ընդհանրապէս համաշխարհանացման դէմ հախուռն պայքարը, որ արդէն նմանում է հողմաղացների դէմ Դոն Կիխոտի պայքարին ։
Որքան էլ առաջին հայեացքից պարադոքսային թուայ, համաշխարհայնացման տրամաբանական ընթացքը նպաստում է որ մեր երբեմնի թուլութիւնները իրենց տեղը զիջեն ուժային նորովի լիցքաւորումների։
Եթէ միայն կարողանանք եւ կամենանք։
Սասանուել է Ազգային մեր Անհատականութիւնը։ Խափանուել է Ազգային մէր Գաղափարախօսութիւնը… Մենք յայտնուել ենք գետտոյի մէջ։ Դարձել ենք մշակութազերծուած մի ամբոխ, որ ընդունակ է ինքն իր մէջ սպանել ազգային մշակութային արժէքի իւրաքանչիւր ընձիւղ։ Կամ, լաւագոյն դէպքում խափանել այս ընձիւղի բնականոն աճը, քանի որ մշակութազերծումը, Ազգային Գաղափարախօսութեան մերժումը հային ոչ թէ համաշխարհայնացումի հետ է մրցակցութեան մղում, այլ թելադրում է սնապարծութեամբ հագեցած եւ անհեռանկար մրցակցութիւն այլ եւ այլ ժողովուրդների հետ։
Այս երեւոյթի դիպուկ օրինակն է Եվրատեսիլը. ապազգայնացումի կամ ազգայինի զեղծարարութեան մղելու այդ վիթխարի ուժը։
Համացանցն ու նրա ստեղծած հնարաւորութիւնները լայն ու հեռուները տանող պողոտաներ են բոլոր նրանց համար, ում ազգային գաղափարախօսութիւնը եղել եւ մնացել է ազգային մշակոյթը։
Բայց նոյն համացանցն ու նրա հնարաւորութիւնները հայերիս համար դառնում այնպիսի մի փակուղի, որ նոյնիսկ ծուլանում ենք իրար հետ հաղորդակցուել հայերէնով եւ Մեսրոպեան այբուբենով։ Փոխարէնը համացանցի զրուցասրահները լցնում ենք անձնական պարծենկոտութեանը բաւարարող տեղեկութիւններով եւ ազգային սնապարծութիւնը արտայատող ապատեղեկութիւններով։ Վիքիպեդիան չենք հանդուրժում սովետահայ մտածողութեամբ կատարուած սահմանափակումներով, բայց նաեւ զլանում ենք գոնէ այդ սահմանների մէջ հնարաւոր ու անաչառ տեղեկութիւններ զետեղել։ Իսկապէս, որ ձգտում ենք դիւրին աշխատանքի եւ եթէ հնարաւոր է, ապա ընդհանրապէս բացասելով ուսանելու համար ծախսուելիք մեր ջանքերը։
Այս ամէնը շահարկում են քաղաքական «հայրենասէր» գործիչներն ու ֆուտբոլային դիւանագիտութիւնը դիւանագիտական աճպարարութեամբ զարգացնող «իմաստուն առաջնորդները»։ Շահարկում են հայութեանը սպանդանոց տանող մշակութային կոտոշները։ Շահարկում են տգիտութիւնը հայութեան ազգային առանձնահատկութիւն դարձրած «ուսուցիչները», «մանկավարժները» լինի Հայաստան, թէ Տարաշխարհ… Իսկ ամէնից աւելի շահարկում են ազգային Ինքնութեան ամուր, անսասան հիմքը՝ Հայերէնը աղաւաղող «լեզուաբանները»՝ իրենց այն հաւատարմութեամբ, որի դիմաց մինչեւ հիմա կերակրւում են Կրեմլի ազգահալած որոշումները կենսագործելով եւ կերակրւում են ժողովրդական անգրագիտութեան հաշուին։
Ազգային մշակոյթի ամուր եւ անսասան հիմքը Լեզուն է։ Եւ Հայաստանի սովետական «լեզուաբանները» Կրեմլի օրհնանքով այդ հիմքը բարեյաջող քանդելուց յետոյ անամօթաբար յայտարարում են, թէ իբր հեշտացրել եւ շարունակում են հեշտացնել Հայոց լեզուին տիրապետելու գործը։
Մինչեւ 20-րդ դարավերջ հասնելը մենք արդէն կորցրել էինք ազգային-մշակութային բոլոր այն արժէքները, որպիսիք են տպագրական հրատարակութիւնների ազատութիւնն ու մաքրութիւնը, կորցրել էինք մեր գիրը, կորցրել էինք «Հայերէնի իրականութիւնը» եւ այդ կորուստը տեղի էր ունեցել պարտիայի եւ կառավարութեան որոշումներով։

Դ

Այս պահին յիշում եմ ակադեմիկոս Ֆերդինանդ Վիդեմանի գնահատականը Հայերէնի մասին, որ պահպանուել է Խաչատուր Աբովեանի օրագրերի մէջ. «Չկայ մի լեզու որ այնքան ճկուն լինի արմատական բառերն ածանցելիս եւ բարդութիւններ ստեղծելիս, որքան հայերէնը։ Այս բացայայտում է ձեր ազնուական անցեալը ։ Քանի որ լեզուն երբէք չի կարող հարստանալ ու ճոխանալ, եթէ ազգը չունի պայծառ միտք եւ ոգեղէն խորք»։
Ակադեմիկոսը աւելի քան մէկ եւ կէս դար առաջ կռահել էր, թէ Հայը երբեւէ կարող է հասնել այն վիճակին, որպիսին Ինքնութեան կորուստի անդունդի եզրին յայտնուելն է։ Եւ հարցումը որ կատարել էր Խաչատուր Աբովեանին, իր ամբողջ խորքով հռետորական լինելով, միեւնոյն ժամանակ, յիրաւի, Դելփեան պատգամախօսութիւն է. «Կʼուզենայի գիտենալ, թէ ձեզ՝ հայերիդ կառավարող մարդիկ պատուակա՞ն են, ազնի՞ւ են եւ այնպիսի՞ք, որ գայթակղութիւնների չտանեն ձեզ, ձեր հաւատը չխախտեն։ Կարծում եմ, թէ կը լինեն անձինք, որ օտարին դիւր գալու համար, հնարաւոր է թուլացնեն ձեր հաւատը։ Մի բան որ բնաւ ցանկալի չէ։ Ձեր ամենամեծ հպարտութիւնը հՀաւատն է լինելու»։
Հաւատը։
Ինքնութիւն ունենալու գլխաւոր միջոցը Լեզուից յետոյ անպայման Հաւատն է։ Եւ գոնէ Հայը իր սեփական կենսափորձով է հաստատում այս յանգամանքը։
Հաւատի դէմ հիմնական կռուանը եղել է մատերիալիստական գիտութիւնը, որ երբէք չի կարող նուաճել Հոգեւոր ոլորտը։ Այնուհանդերձ նիւթականը այնքան հրապուրիչ է ու շոշափելի, որ Հաւատի դէմ ելած մարդը արհամարհում է գիտութեան երեւելի անձանց վարքագիծն ու խոստովանութիւնները։
Նոբելեան դափնեկիր Իվան Պավլովը Հաւատացեալ էր եւ բոլշեւիկների բռնատիրութեան մէջ Եկեղեցու դէմ ծաւալած պայքարի ու ահաբեկչութեան պայմաններում ցուցադրաբար դրսեւորում էր իր աստուածավախութիւնը։ Նա մասնակցում էր պատարագներին, պահպանում էր եկեղեցական տօներն ու պահքերը։
Ալբերտ Այնշթայնը Հաւատքի մարդ էր. «Ես չեմ կարող պատկերացնել իսկական գիտնականի, որ չունենայ խորը Հաւատք։ Կարելի է արտայայտել նաեւ այսպէս. չի կարելի հաւատալ անհաւատ գիտութեանը… Նոյնիսկ պատկերացնել չեմ կարող որեւէ գիտնականի, ով զուրկ է խորը հաւատքից»։ (Einstein, Science, Philosophy And Religion: A Symposium, 1941, ch. 1.3).
Պրինսթոնի Համալսարանի մաթեմատիկայի ուսուցչապէտ Դավիդ Բերլինսկին համոզուած է որ կենդանի մարմինները գիտակցուած նախագծի պտուղներն են. «Մոլեկուլային կենսաբանութիւնը ցոյց է տալիս որ ամենայն շնչաւորներին ստեղծել է Արարիչն Աստուած»։
Այս օրինակները շատ-շատ են։
…Զարմանալին այն է որ նոյնիսկ առօրեայի մէջ Հայը ամօթխածութեամբ է խօսում իր Հաւատքի մասին՝ տգէտ ու հետամնաց չերեւալու նպատակով, բայց բացայայտում է բոլորովին հակառակը։
Նպատակ չունեմ յանձն առնելու այն բնագաւառը, որ պէտք է զբաղեցրած լինէր մեր Եկեղեցին գոնէ վերջին երկու տասնամեակի ընթացքին։ Ցաւօք, Հաւատքի դաստիարակութիւնը եւ կրթութիւնը սահմանափակւում է Հայ եկեղեցու պատմութեամբ եւ եկեղեցական ծէսերի ու հարաբերութիւնների շարագրութեամբ միայն։ Եւ աստուածաբանական դասընթացներն էլ հեռու են ժամանակակից աստուածաբանութեան արժէքներից։
Եթէ անհանգստանում ենք Հայի Ինքնութիւնը պաշտպանելու խնդրով, ապա ամենայն լրջութեամբ եւ հեռու մնալով աշխարհիկ ֆութբոլային դիւանագիտութիւններից եւ դիւանագիտական աճպարարութիւններին խրախուսելուց՝ Եկեղեցին, որ իրապէս անջատուած է պետութիւնից, անպայման մտահոգուելու եւ աշխոյժ գործունէութեան լայն ասպարէզ ունի Հայի մէջ Հոգեւորը արթնացնելու համար, ինչը եւ կը նպաստի հասարակութեան մէջ Խիղճն ու Կարեկցութիւնը իբրեւ բարոյական արժէքներ վերականգնելու ընդհանուր ջանքերին։
Այս դաշտի մէջ առաջադիմելու համար անհրաժէշտ է Հայ Առաքելական Եկեղեցու 20-րդ դարի պատմութեան անաչառ ու յստակ լուսաբանութիւնը։ Ի վերջոյ, Հայ քրիստոնեան պէտք է քաջատեղեակ լինի, թէ ինչո՛ւ Մեծի Տան Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանը որոշակի անկախութիւն է պահպանում, ինչը վշտացնում է հայաստանցիներին, նրանց ուրախութիւն պատճառելու փոխարէն։ Եւ այն վստահութիւնը ունենալու համար, թէ իրերի այսօրուայ դրութեամբ յատկապէս Անթիլիասին է տրուած թէ՛ զօրաւիգ լինել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն եւ Հայ ժողովրդի իսկական Դարձին։


Ե

Թող մեզ հիմա չվախեցնեն մեր կորուստները, թող սարսափ չպատճառեն ժամանակակից էլեկտրոնիկ եւ նանոճարտարագիտական հնարաւորութիւնները, քանի որ կորցրածը գտնելու համար անհրաժեշտ է ոչ թէ գիտելիքներ իւրացնել բերանացի անելով եւ յանուն քննութեան դրական նիշի (ինչպէս հայաստանցին վարժուել է սովետական կրթական համակարգի պահանջներով), այլ խորքից իւրացնելով գիտելիքները, մտածելով ու նաեւ սեփական եզրակացութիւններ կատարելով այն ամէնի մասին, ինչը անհրաժեշտ է իսկապէս գիտելիքների տիրապետելու եւ իրականութեան նկատմամբ անհատական վերաբերմունք ունենալու համար։
Որպէսզի չենթարկուենք ընդհանրապէս դիւանակալութիւնների կողմից իրականացուող ուղեղային լուացումներին, ամէնից առաջ անհրաժեշտ է ջանադիր աշխատանք եւ արժանապատւութիւն…
Տէրն ընդ մէզ…

Կ.Ա.Ս.

ԶԵՂԾՈՒԱԾ ԱՅԲՈՒԲԵՆ ԵՒ ՄԻՏՔ ԽԱԹԱՐՈՒԱԾ…

Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ



Հերթական անգամ ճապոնացի գիտնականները ինձ զարմացրեցին:
Ժամանակին Թադանոբու Ցունոդան բացայայտել էր, թէ մարդու ուղեղի ձախ եւ աջ կիսագնդերը իրենց վերաբերմունքն ունեն մայրենի եւ օտար լեզուների նկատմամբ: Եւ գործնականին ապացուցել էր, թէ մայրենի լեզուն օտար մի լեզուով դուրս մղուելու պարագային մարդը կորցնում է բնատուր ընդունակութիւնների իր ունեցած մակարդակը:
Վերջերս ծանօթացայ մէկ ուրիշ բացայայտումի որ կատարել են Իգավա Եասունարին ու Իսսէյ Օկոմոտոն. ճապոնական այբուբենի նուազ իմացութեան կամ պարզապէս թերուս լինելու հետեւանքով մարդը կորցնում է տրամաբանելու ընդունակութիւնը:
Զարմանալին, սակայն, այս բացայայտումը չէ, քանի որ քիչ թէ շատ բարեկրթուած մարդ գիտէ ճապոներէնի այբուբենի գաղափարագրային յատկանիշը: Կանա ընդհանուր անունը կրող ճապոնական զույգ այբուբենները միասին ունեն 48 000 գաղափարագիր, որոնցից առաւել գործածուողները 5-10 հազար հատ են: Եթէ ժամանակին կառավարութեան որոշումով գաղափարագրական նուազագոյնը դպրոցական դասագրքերի համար ընդամէնը 1850 նշան էր, ապա այսօր գրագիտութեան ընդունելի մակարդակը արդէն հաստատուել է 2000 նշանը: Այս մանրամասնը ճշտելուց յետոյ, իսկապէս, ոչ մի զարմանալի բան չկայ, երբ իր այբուբենը կատարեալ չտիրապետող ճապոնացին կարող է նաեւ այնպէս խճճուել, որ կորցնի տրամաբանելու սովորական կարողութիւնը:
Զարմանալին այն է որ ընդամէնը 36 եւ հետագային աւելացուած եւս 2 գիր ունեցող հայերէն այբուբէնը եւս թերի իմանալու հետեւանքով նոյնիսկ իր գործի մէջ հմուտ վարպետը նոյնպէս կարող է տրամաբանութեան խաթարումներ ունենալ: Թէեւ հայերէնի դէպքում այդ 36 գումարած 2 տառանի այբուբենը հայ ժողովրդի գրեթէ կէսը ընդհանրապէս չգիտէ: Պատճառը ոչ թէ Հայաստանի մէջ երկու-երեք միլիոն հայերի անշնորհքութիւնն է կամ բթամտութիւնը, այլ ինքը` այբուբենը որ զեղծուած վիճակով արդէն ինը տասնամեակ գոյութիւն ունի Հայաստանի իրականութեան մէջ 1922 թուականից ի վեր:
Ինչեւէ…
Անցեալ տարեվերջին մի լրատւութեան մէջ կարդում ենք. «Գրապալատի հայկական տառատեսակների պահպանման եւ մշակման բաժնի վարիչ Էդիկ Ղաբուցեանը «և» եւ «ու» տառերի գրութեան հարցը լուծել է տեխնիկական ճանապարհով: Միատառ «եվ» ստանալու համար բաւական է հաւաքել այն կազմող երկու մասնիկներ «ե» եւ «վ» որպեսզի համակարգիչի էկրանին դրանք փոխակերպուեն «և»-ի»: Նոյնը վերաբերում է «ու»-ին:»
Առաջին տարակուսանք. ի՞նչ է նշանակում միատառ «եվ», երբ այդ «եվ»-ը երկհնչիւն է եւ արդէն իսկ երկու տառով է գրւում: Օրինակ` հնարաւո՞ր է արդեօք միատառ «ոտ» գրել, կամ միատառ «օդ», կամ միատառ «աջ»… Չի կարելի. չէ՞… Իսկ ինչո՞ւ «եվ» կարելի է, իսկ «ոտ, օդ, աջ»` չի կարելի: Ո՞րն է տրամաբանութիւնը… Բա ի հարկէ, կասէք, չի կարելի, քանի որ «ոտ, օդ» կամ «աջ»-ը բառեր են:
Հապա ո՞վ է, ի՞նչ է «եվ»-ը: Այս հարցին Երեւանի համալսարանական տիտղոսաւոր լեզուագէտներից մինչեւ առաջին դասարանցին միաբերան կը պատասխանեն. «եվ»-ը տառ է:
Բայց հակառակի պէս էլ հայերէնի այբուբենի մէջ «և» տառ գոյութիւն չի ունեցել եւ չունի այն պարզ պատճառով որ «եւ»-ը … բառ է: Բառ, որի քերականական կոչումը շաղկապն է: Հայերէնի մեջ կան շաղկապող շատ ուրիշ բառեր, որոնք ունեն տարատեսակ նշանակութիւններ: Յիշենք, օրինակ, այլ-ը, յետոյ` կամ, թէ, թէպետ, որովհետեւ, որ եւ այլն… Հէնց այս պահից էլ սկսւում են իր գործը հրաշալի իմացող, բայց խաթարուած այբուբենի ձեռքին կրակն ընկած վարպետի մտքի տրամաբանական խաթարումները:
Ուրեմն. առողջ տրամաբանութիւն ունենալու կամ Մեսրոպեան այբուբենին ծանօթ լինելու դէպքում պէտք է որ հարց ծնուէր. նախ որտեղի՞ց է յայտնուել այդ «և»-ը: Պատասխանը լինելու էր` այդ «և»-ը սղագիր է, քանի որ ժամանակին 36 տառերին յաւելեալ 2 տառերի հետ միացրել է կապակցող «եւ» երբէք եվ շաղկապը: Բայց ինչո՞ւ երբէք «եվ»… Քանի որ այն հեռաւոր ժամանակներին, երբ գրիչներն էին արտագրելով բազմացնում գրքերը, հայերէնի այբուբենը դեռեւս եղծուած չէր։ Այդ եղծումը տեղի ունեցաւ Կրեմլի համապատասխան որոշումներով եւ Ս. Մեսրոպի այբուբենից ջնջուեց «ւ» գիրը։ Սրա տեղը զբաղեցրեց մի երկհնչիւն` «ու»՝ իբրեւ տառ։ Այս պարագան յաջորդ եղծումն էր։ Քանի որ խեղաթիւրուեց Ս.Մեսրոպի այբուբենի հիմնական՝ հայերէնի իւրաքանչիւր հնչիւն իր սեփական գիրն ունենալու սկզբունքը։ Լենինեան ուղղագրական ռեֆորմն ու 1936-ի «սովետական ժողովուրդների լեզուները մերձեցնելու (իմա՝ ռուսերէնի մէջ ձուլելու) ստալինեան գաղտնի որոշումները անվերապահօրէն կենսագործելու ճամբայի վրայ սովետահայ լեզուաբանները զանց առան տրամաբանութիւնը եւ տեղի ունեցաւ յաջորդ զեղծումը։ Որոշեցին «եւ» շաղկապը գործածել մէկ գրով միայն։ Բայց այս դէպքում էլ առաջին դասարանցի աշակերտը այբուբենը սերտելիս հարց էր տալու, թէ այս ի՞նչ մասնիկ է, որ «ո»ի կողքին պպզելով (իսկ այբուբենի մէջ Ո տառին արդէն ծանօթացել է Շ-ից յետոյ) մի քանի տառ էլ սերտելուց յետոյ հասնելով Ց-ին՝ նոյն այդ վաղելի ծանօթ «ո»-ին դարձնում է ռուսերէնի «y»։ Ուստի որոշեցին ընդհանրապէս եւ ամենուրէք «եւ» բառը գրել իբրեւ «եՎ», իսկ գլխագրի անհրաժեշտութեան դէպքում`«ԵՎ», դրանով իսկ ընդհանրապէս ոչնչացնելով յիշողութիւնը Ս.Մեսրոպի կատարեալ այբուբենի մասին (այս մասին տե՛ս Կարէն Ա.Սիմոնեան, «Կրեմլի հոյժ գաղտնի փաստաթղթերից մի քանիսը» յոդուածաշարը Լոս Անջելեսի «Նոր Կեանք» շաբաթաթերթի մէջ. շարունակաբար լոյս է տեսել 2004 թուականին) ։
Բայց ինչո՞ւ էր ծնուել բառը սղագիր ունենալու անհրաժեշտութիւնը, որի հետեւանքով հիմա էլ Հայաստանի համալսարանական լեզուաբանները մեզ բոլորիս գցել անգրագէտ համարուելու մէկ ուրիշ կրակի մէջ: Առողջ տրամաբանութիւնը անմիջապէս թելադրում է. ամէն տեսակի սղումներ կատարւում են ինչ որ բան խնայելու նպատակով: Մեր գրիչներն էլ, որ գրքերը բազմացնում էին արտագրելով, որպէսզի թէ ժամանակ եւ թէ տեղ շահեն` «եւ» շաղկապը սղագրեցին «և»: Դիւրին է նկատել որ «ե» գրի միջին հորզոնական գծիկը ձեռքի արագ շարժումով իջեցրել եւ միացրել են տառի կարճ ուղղահայեաց գծիկին`«և»… Բաւական է յիշենք թէ Սուրբ Գրոց շարագրութեան մէջ որպիսի քանակութիւն ունեն այդ «եւ»-երը: Նաեւ նկատենք որ նոյնիսկ տպագրութեան գիւտը իւրացնելուց յետոյ մէր տպագրիչները պահպանել են ոչ միայն «եւ»-ի սղագրութիւնը, այլեւ բազմաթիւ այլ սղագրութիւններ: Օրինակ` դարձեալ շատ կրկնուող «Աստուած» բառը սղագրել են Ած՟, թեամբ, թեան, թիւն վերջածանցները համապատասխանաբար` թբ՟, թե՟, թի՟ կամ ի՟ : Եւ անշուշտ նոյն պատճառով: Տեղ էին շահում եւ ժամանակ, քանի որ գրաշարը կատարւում էր արկղիկներից մէկիկ-մէկիկ տառաձոյլեր ընտրելով: Չորս անգամ արկղիկից ձուլատառ վերցնելու փոխարէն ձեռք էին մեկնում երկու կամ մէկ անգամ: Բառարանների մէջ սղագրուած էր նաեւ կամ շաղկապը` կ՟մ: Նկատի ունենալով թէ այն որքան շատ է լինում բառարանների մէջ, դժուար չէ պատկերացնել ժամանակի եւ տեղի խնայողութիւնը` ձեռքը տառարկղ պարզելու թիւը երեքից երկու կրճատելով: ( «՟» նշանը ձուլուած էր տառի հետ եւ ոչ թէ առանձին, ինչպէս բերուած օրինակների մէջ. այս յանգամանքը ամենեւին չի նշանակում որ հիմա էլ պէտք է միջոցներ յայտնագործենք ստեղնաշարի երկու հարուածով մէկ նշան ստանալու համար):
Եթէ այբուբենից «ւ» գիրը դուրս նետելուց յետոյ հնարաւորութիւն չունենալով այլեւս «եւ» գրել` դեռ պէտք է շարունակենք տարակուսել, ապա առողջ տրամաբանութեամբ հնարաւոր է գտնել նորանոր փաստարկումներ յանուն «եւ» շաղկապի: Բացենք որեւէ բառարան կամ հանրագիտակ եւ հաւատալով, թէ «եւ»-ը իր «և» սղատառով յանդերձ տառ է, որոնենք «և» սղատառով սկսուող բառերը, որոնք պէտք է գրուած լինեն մեծատառով:
Ի զուր չորոնէք: Քանի որ այդպիսի մեծատառ կամ գլխագիր գոյութիւն չունի: Ո՞նց թէ չունի… Ի հարկէ չունի, քանի որ մեծատառ կամ գլխագիր գրւում է երկու գրով, այսպէս` «Եվ» կամ «ԵՎ»: Լինում են նաեւ դէպքեր, երբ տրամաբանութեան մեջ առաւել խճճուածները գլխագրերով «Երեւան» գրում են այսպէս` «ԵՐԵվԱՆ»:
Հիմա, այսպէս սովորած որեւէ հայ մարդ եթէ տեղեկութիւն է ուզում, օրինակ, Եւսեբիոս Կեսարացու մասին, ապա բնականաբար բացում է հանրագիտակի վերջին հատորն ու «Օ», «Ֆ» գրերից առաջ որոնում է «ԵՎ»-ը կամ գոնէ «Եվ»ը: Չի գտնում: «Ք»-ով սկսուող բառայօդուածների բաժնից յետոյ ոչ մի «ԵՎ» էլ չկայ: Դէմ է առնում «Օ»-ին: Բայց չէ որ իր իմացած այբուբենում «և» տառը դրուած է «Ք»-ից յետո: Եթէ այդ մէր հայը այբուբենը եղծուելու հետեւանքով դեռեւս իսպառ չի կորցրել տրամաբանելու կարողութիւնը, յանկարծ անդրադառնում է, թէ գուցէ կարելի է փորձել որոնել «Ե», այսինքն «եչ» գրի բառայօդուածների մէջ: Ձեռքն է վերցնում հանրագիտակի առաջին հատորը, բացում է: Ի~նչ յաջողութիւն… Ահաւասիկ` «ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ»: Ուրեմն «և»-ի գլխագիրը «ԵՎ»ն է… Ինչպիսի~ անհեթեթութիւն, մտածում է մեր հայը, բայց ձայն չի հանում, քանի որ իր նման հարցախուզող փոքրաթիւ մարդկանց ձայնը բոլորովին չի լսւում համալսարանական եւ նոյնիսկ ակադեմիական լեզուաբանների լեզուաբանութեան մասին կոմկուսի եւ սովետական կառավարութեան որոշումներով յագեցուած աղմուկ-աղաղակի մէջ:
«Ւ» գրի կորուստով նոյն բախտին է արժանացել նաեւ «ու» երկհնչիւնը. «ո»-ի եւ «ւ»-ի լծորդումը բոլշեւիկեան տգիտութեամբ յայտարարուել է մեկ տառ: Երկու գրերը մէկ գիր տեսնելով եւ համարելով թէ այն արտայայտում է մէկ հնչիւն, մեր տիտղոսաւոր թերուսները, որ առանց մտածելու այդքան սիրում են կրկնել «մէկ հնչիւնին մէկ տառ» կարգախօսը, հաւանաբար կարծում են, թէ այդպիսով Մեսրոպեան այբուբենի տրամաբանութիւնը մնում է անթերի: Մինչդեռ այն ինչ լսում ենք ՈՒ, բնաւ էլ մէկ հնչիւն չէ, որ արտաբերում ենք, այլ երկհնչիւն, ճիշտ այնպէս ինչպէս «եւ»-ի դէպքում… Եթէ ոչ` ապա տրամաբանութիւնից չկաղող Մաշտոցը ի հարկէ դրա համար առանձին գիր կհատկացնէր: Իսկ նրա հատկացուած գիրը «ւ»-է, որի փոխարէն էլ դրուել է «ու»-ն: Հիմա գլխագրի խնդիրը նաեւ այստեղ կա. մի դէպքում գլխագիր տեսնում ենք այսպէս` «ՈՒ», միւս դէպքում գլխագիր է դառնում «Ու»ն, այսպէս` «ՈՒՐԱՐՏՈՒ» եւ «ՈւՐԱՐՏՈւ», իսկ մի քանի համակարգիչային տառատեսակների մէջ հայերէնին անգիտակները նկարել են մէկ հարուածով մի նեղլիկ «ու»:
Եղծուած այբուբենը սովորած մարդկանց եղծած տրամաբանութիւնը նոյնիսկ թոյլ չի տալիս տարակուսել ակադեմիկոսի այն անհեթեթ, տգէտ փաստարկը լսելով, թէ Մեսրոպեան այբուբենով եւ ուղիղ գրելու դէպքում ինչպէ՞ս, օրինակ, հայը կը գրի «թոզ» բառը: Յիշեցնենք. հայը Մեսրոպեան այբուբենով եւ ուղիղ գրելիս հայերէն կը գրի «փոշի»:
Էդիկ Ղաբուցեանը «և» շաղկապը համակարգիչով գրելու հնարքը գտնելով հրաշալի մի առիթ տուեց դարձեալ անդրադառնալու մեր այբուբենն ու հայերէնի ուղղագրութիւնը Կրեմլի դեկրետով զեղծելու խնդրին։ Իր գործի հմուտ մասնագէտ Էդիկ Ղաբուցեանը որեւէ յանցանք չունի, որ այբուբենի խաթարումը իբրեւ պետական շահերից բխող գործողութիւն ներկայանալով` ամբողջ հայ հասարակութեանը զրկել են տրամաբանելով ճշմարտութիւնը բացայայտելու հնարաւորութիւնից: Իսկ տրամաբանելով ճշմարտութիւնը բացահայտելու հնարաւորութիւնը մեզ կարող է վերադարձնել իմաստութիւնը. 20-րդ դարի բազմակի ողբերգութիւնների հետեւանքով մեր կորցրած ինքնութիւնը վերագտնելու, գրեթէ երկու հազարամեայ մեր անեղծ արժէքները անվերապահօրէն վերականգնելու եւ, ուրեմն, արժանապատիւ Ազգային տէրութեան ամուր հիմքեր ստեղծելու իմաստութիւնը:
ԿԱՍ
Փարիզ
2009

Ի ՍԿԶԲԱՆԷ ԷՐ ԲԱՆԸ...

Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ

ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԼԵԶՈՒԻ ՓԼՈՒԶՄԱՆ ՓՈԽԱԴԱՐՁ ԸՆԹԱՑՔԸ

Կոնֆուցիուսին հարցնում են, թէ ինչ կանէր ամէնից առաջ, եթէ ստանար երկիրը կառավարելու պարտականութիւնը: Նա պատասխանում է որ` կը սկսէր լեզուն շտկելու գործից։

Ափսոս որ իշխանութիւնները ամէնից քիչ առաջնորդւում են իմաստասերների խորհուրդներով։ Բայց իմաստասիրութիւնը (փիլիսոփայութիւնը) մի գիտութիւն է, որ պարունակում է նաեւ յուզականութեան որոշ մի չափ: Հակառակի պէս էլ յոյզը, զգացմունքը եւ բռնատիրութիւնը անհարիր են, ինչպէս համոզուեցինք ռուս-կոմունիստական մեր ապրած 20-րդ դարի ընթացքին։

Բայց չշեղուենք չին իմաստասէրի դրոյթից, որ առաւել եւս ճշմարիտ է այն դէպքի համար, երբ փլուզւում է հասարակութիւնը:

Յիրաւի, հասարակութեան փլուզումը միշտ էլ ուղեկցւում է լեզուի խորտակումով: Ես, ի հարկէ, չեմ պնդում, թէ պատճառա-հետեւանքային այս կապը միակ հնարաւոր տարբերակն է: Չի բացառւում, որ լեզուն խորտակուելու պարագան էլ իր հերթին է նպաստում հասարակութեան փլուզումին: Եւ ժամանակի ընթացքին ձեւաւորուած հասարակութիւնը կարծէս կախարդական փայտիկի մի շարժումով դառնում է անդէմ մի ազգաբնակչութիւն, որի հետ կարելի է վարուել առանց որեւէ արգելակի։

Հասարակութեան եւ ազգաբնակչութեան տարբերակման հարցը չէ, որ հիմա յուզում է ինձ, քանզի երկու չարիքներն էլ՝ թէ՛ հասարակութեան փլուզումը եւ թէ՛ լեզուի խորտակուելը ի վերջոյ յանգեցնում են բարոյական արժէքների կորուստին, եւ հէնց այսպիսի փաստի առաջ էլ այսօր կանգնել է Հայը:

Պետութեան հիմքն ու նաեւ հենարանը հասարակութիւնն է։ Ժամանակի ընթացքին ձեւաւորուած եւ արձանագրուած օրէնքներին իր չգրուած օրէնքներով միշտ զօրաւիգ հասարակութիւնը։ Հասարակութիւնը, որի բոլոր շերտերն ու ոլորտները ներդաշնակւում եւ ներկայանում են որպէս միասնական ընդհանրութիւն։ Բայց ոչ երբէք միաբանութիւն, որ կարող է միայն պարտադրուած գոյութիւն ունենալ։

Ազգաբնակչութիւնը խարխուլ, հեղեղուկ, եսասիրութեամբ ուղղորդուող մի խաբուսիկ գետին է, որ ամէն պահի կարող է կորչել ոտքերի տակից։ Իսկ պետութիւնը օդեղէն մի ամրոց չէ, որ կարողանայ հաստատուն մնալ իր այդ հիմնազուրկ դրութեամբ։

Պատահականութիւն չէր անշուշտ, որ ռուսական ինքնակալութիւնը Առաջին աշխարհամարտի հետեւանքով կայսրութեան իր երբեմնի սահմանները վերականգնելու գործին անցնելով ոչ միայն Հայաստանը ենթարկեց սովետիզացիայի, այլեւ այդ բռնարարքից յետոյ 1922 թուականի մէկ գիշերուայ մէջ սովետիզացիայի ենթարկեց նաեւ հայոց լեզուն, այբուբենը եւ ուղղագրութիւնը: Մասնատուած երկիրը որտեղ ապաստանել էր խորտակուած հանրապետութեան տարբեր շրջաններից փախստական հայութիւնը՝ նոր վարչակարգի հետ երկխօսութեան մէջ մտնել կարողանալու համար պէտք է ունենար ընդհանուր մի լեզու։ Այդ ընդհանուր լեզուի մասին Հայաստանի Արարատեան Հանրապետութեան կառավարութիւնը արդէն հրամանագրել էր համապատասխան մի օրէնք։ Եւ այդ օրէնքը երաշխաւորում էր պետութեան եւ հասարակութեան փոխըմբռնումի լեզուն. նաեւ իր պաշտպանութեան տակ էր առնում Գրաւոր լեզուն։

Հանրապետութեան օրէնքը սկզբունքօրէն անընդունելի էր կոմունիստական նահանգի համար, որպիսին էր ռուսական կայսրութեան երբեմնի չորս հայկական նահանգներից մէկը։

Նոր, լուսապայծառ ապագայ կառուցողների առաջին քայլը ապազգային վարչակարգի եւ ազգային մտածողութեամբ հայութեան միջեւ մի նոր, արհեստական լեզու ստեղծելը եղաւ, որ բոլշեւիկեան ներխուժումից առաջ, դեռեւս 1918 թուականին արդէն կիրառւում էր Ռուսաստանում։ Եւ ստեղծագործական այս աշխատանքը յաջողութեամբ պսակուեց, քանի որ խօսքը անցեալը, աւանդութիւնները, պատմութիւնը, ազգային իւրահատկութիւնները, ընտանիքը, կնոջ եւ տղամարդու բնականոն հարաբերութիւնները ժխտող եւ առաքինութեան սահմանները ջնջող նորայայտ իշխանութեան առաջնային բռնի արարքներից մէկն էր։

Հայոց լեզուի Այբուբենը ծանր վիրահատութեան ենթարկուեց։ Մի քանի գրեր մերժուեցին։ Վ. Լենինի պրոլետարական լեզուի մասին Դեկրետները դարձան «խաւարամիտ վանական» եւ քրիստոնէական տէրութեան «պնակալէզ կամակատար», «տգէտ լեզուաբան» Մեսրոպ վարդապետ Մաշտոցին ու նրա «հակայեղափոխական» գրերը պատմութեան աղբանոց նետելու լաւագոյն առիթը։ Նաեւ այդ նոյն Դեկրետների ընձեռած միջոցը, որպէսզի «գիտական» իր հնարաւորութիւններից շատ աւելի մեծ յաւակնութեամբ լեզուաբանը ոչ միայն իրականացնի օտար «նորարարներից ստեղծագործաբար կապկած» լեզուաբանական մարզանքները, այլեւ կեանքի ապահովագրութիւն ստանայ ամենայն հինը հոգեւոր ու ֆիզիկական ջարդարարների տիրակալութեան մէջ։

Ռուսամետ ու ռուսացած պետական պաշտօնեաների եւ խառնափնթոր բարբառներով ու jargon-ով, այսինքն գողական եւ աղաւաղուած լեզուով խօսող ժողովրդական զանգուածի հետ երկխօսութիւն ապահովելու համար միակ միջոցն էր նորմատիւային յայտարարել լեզուական գրագիտութեան գոյութիւն ունեցող մակարդակը եւ կրճատելով գրերի քանակն ու որակը` պետութիւն — ժողովուրդ փոխըմբռնման լեզուն դարձնելով առաւելագոյնս մակերեսային։ Այս մակերեսայնութեան շնորհիւ հնարաւոր էր ոչ միայն նուազագոյն մի քանի շաբաթուայ հասցնել գրաւոր լեզու սովորելու վրայ ծախսուելիք տարիների աշխատանքը, այլեւ առաւել քան մէկ եւ կէս հազարամեակի ընթացքին ստեղծուած հոգեւոր, գիտական, պատմագրական եւ իմաստասիրական ժառանգութիւնից զրկել Հային։ Եւ, անշուշտ, դիւրինացնել մարդու մի նոր որակ ստեղծելու գործը որ մեր աչքի առաջ դարձաւ կատարուած փաստ, որպիսին է Homo sovieticus-ը, այսինքն կոմունիստական կայսրութեան հարիւրից աւելի ազգերին զրկել իրենց ինքնութիւնից եւ դարձնել արմատազուրկ, հոգեզուրկ, անաստուած ու բարոյալքուած մի զանգուած։

1984-ից ի վեր Հայաստանում ծայր առած գոյապահպանական (էկոլոգիական) շարժումը սկսելիս, իմ նպատակը ոչ միայն մթնոլորտի եւ ընդհանրապէս մարդու ապրած միջավայրի մաքրութիւնը ապահովելու խնդիրն էր, այլեւ նոյն այդ միջավայրի պատմական եւ հոգեւոր մշակութային արժէքների վերականգնումն ու պաշտպանութիւնը: Շարժման ընթացքին փորձում էինք բոլոր հնարաւոր միջոցներով ներկայացնել արդէն իսկ ձեւախախտուած մտածողութեամբ ու խաթարուած լեզուով խաւի բարոյական որակափոխութեան ընթացքը, որ 70-80-ական թուականներից ի վեր միջնակարգ դպրոցներում ուսումնառութեան գահավիժող վիճակի հետեւանքն էր։ Ազգային լեզուին յատկացուած դասաժամերը գնալով կրճատւում էին։ Հայերէնը քայլ առ քայլ հետեւում էր ռուսերէնի կործանումին, ինչը ի հարկէ թմբկահարւում էր իբրեւ «լեզուի աննախընթաց զարգացում»։ Եւ, ինչպէս ընդունուած էր, ծայրամասային նահանգներում «պլանը» ոչ միայն կատարւում, այլեւ գերակատարւում էր։ Ի դէպ այս «ջանասիրութիւնը» բնաւ էլ նիւթական-տնտեսական ոլորտի մէջ չէր։ Գերակատարւում էր աննիւթականի` լեզուն, պատմութիւնը, բարոյականութիւնը աղաւաղելու եւ կեղծելու գործը։

Լեզուի հիմնարկութիւնն ու համալսարանական դասախօսները ընտրել էին այն արատաւոր միջոցը, երբ կանոնացնում էին (այսօր էլ շարունակում են կանոնացնել) աւանդական ուղղագրութիւնից փարսախներով հեռացած ու խեղուած երբեմնի գրաւոր լեզուն։

Ազգային պատմութեան նոր փուլի մէջ յայտնուեցինք խեղագրութեամբ աղաւաղուած գրական լեզուով։ Եւ անցած երկու տասնամեակի ընթացքին խեղուած ու հաշմուած հայերէնը արդէն դադարել է երկխօսութիւն ապահովող լեզու լինելուց։ Բայց կողմերից ոչ մէկն էլ գաղափար նոյնիսկ չունի, թէ ինչպիսի ազգային ողբերգութեան կը հասցնի այս դրութիւնը։

Ես վստահ եմ որ լեզուի խնդիրը այսօրուայ իշխանութիւնների համար չի կարեւորւում ոչ միայն այն պատճառով, որ նրանք հեռու են Կոնֆուցիուսից իմաստասիրական խորհրդից… Ի վերջոյ, բնաւ էլ պարտադիր չէր, որպէսզի խորհրդային ուսումնական դարբնոցից ելածները հաղորդակցուած լինէին համաշխարհային հոգեւոր արժէքների: Ընդհակառակը, այդ ուսումնական համակարգը լինելով հոգեզուրկ իրականութեան ծնունդ, ամէն միջոց գործադրում էր, որպէսզի մարդու մէջ սպանէր հոգեւորը եւ սպանուած հոգեւորի պարապութիւնը լցներ սառը անկիրք դատողութեամբ:

Իսկ անկիրք դատողութիւնը աշխատում է հաւասարակշռութիւնը միայն արտաքնապէս պահպանելու ճիգերի համար։ Բայց այսպիսի պայմանական հաւասարակշռութիւնը երկար պահպանուել չի կարող, քանի որ երկիրը չինական պարիսպով շրջափակուած չէ, եւ ստիպուած է դիմագրաւել ոչ միայն իր ներքին վայրիվերումներին, այլեւ առաւել եւս արտաքին ճնշումների, որպիսիք բացայայտ ու անպակաս են իրականութեան մէջ:

Լեզուի խնդիրը արհամահւում է նաեւ այն պատճառով, որ իշխանութիւնները գերադասում են փլուզուած երկիրն ու հասարակութիւնը պահպանել առանց յոյզերի եւ մտորումների: Եթէ ապրելով Հայաստանի իրականութեան մէջ, շատերը դժուարանում են այս երեւոյթը տեսնել ներսից, ապա դրսից բոլորովին դժուար չէ այն, ինչը կատարւում է ժամանակակից Ռուսաստանում : Վերջերս որոշուեց հերթական մի «բարենորոգչութեամբ» (ռեֆորմով) աւելի «հեշտացնել» ռուսերէնի գրաւոր խօսքը: Դեռեւս քննարկւում է արտաբերուած բառը լսուածի պէս գրելու առաջարկ-որոշումը: Այդ ծրագիրը, որ Ն. Խրուշչեւի խորին համոզումով պէտք է գրագէտ դարձներ երկրի աւելի քան հարիւր ազգութիւնների մարդկանց, արժանացաւ ռուս մտաւորականների կտրական դիմադրութեանը, շփոթութեան մէջ գցելով կուսակցական ղեկավարութեանը եւ ընդհանրապէս կասկածի տակ առնելով ետստալինեան բարեփոխութիւնների հեղինակի «բարի միտումները»:

«ԼԵԶՈՒ ՍՈՎՈՐԵԼԸ ԱՆԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ Է»

Պետութեան, հասարակութեան, վերջապէս ժողովրդի միասնականութեան հիմքերի հիմքը ԳՐԱՒՈՐ ԼԵԶՈՒՆ է: Ես չեմ գնալու դէպի դարերի խորքերը, բայց հէնց թեկուզ մեր օրերի լեզուական իրականութիւնը դիտելիս, այլեւս կասկած չի մնում որ ժողովուրդ-հասարակութիւնը իրականի մէջ դարձել է բանաւոր խօսքի գերին: Իսկ բանաւոր խօսքը ոչ միայն ընդհանրապէս հայութեան, այլեւ Հայաստանի տարածքի վրայ տարանջատող հզօր գործիք է դարձել մի քանի տասնեակ իր տարբերակներով: Եւ եթէ մեր իրականութեան մէջ ինչ-ինչ բացասական տրամադրութիւններ կային եւ վերջին երկու տասնամեակներին շատ աւելի խորացան տարբեր շրջանների բնակիչների միջեւ, ապա հիմնական պատճառը մեռնող գրական լեզուն տեղական բանաւոր լեզուներով փոխարինելու երեւոյթն էր: Ես չեմ մոռացել, այն հակադրութիւնները որոնք բացայայտւում էին ծնունդով զանգեզուրցի կուսկենտկոմի առաջին քարտուղարի տիրակալութեան տարիներին երեւանցիների ու զանգեզուրցիների միջեւ, երբ ընկերային չարաբաստիկ կեանքը բացատրւում էր «զանգեզուրեան» իշխանութեամբ։ Նոյնպիսի հակադրութիւններ էին յայտնւում «լեննականցիների», «լոռեցիների», նոյնիսկ «կոնդեցիների» նկատմամբ, մինչեւ որ հասանք ղարաբաղցիներին։

Անշուշտ, մայրենի լեզու սովորելը առանձնայատուկ ջանքեր է աղերսում։ Դժուար է, բայց ոչ այնքան, որքան թւաբանութիւն, քիմիա, կենսաբանութիւն կամ բնագիտութիւն սովորելը։ Բայց ջանասէր ուսումնառութիւնը մոռացութեան տուած մարդը վստահ է որ իր ժառանգը լեզուն ինքն ըստ ինքեան իւրացնում է առաջին թոթովանքների հետ։

Սովետահայ «լեզուաբանները» հայերէն սովորեցնելու միջոց են ընտրել մանկապարտեզային մակարդակով լեզուի իմացութիւնը դիւրինացնելն է։

Եւ իրենց կարծիքով յայտնագործել են այդ դիւրին միջոցը, շարունակ հանկերգելով որ առանց գլխացաւանքների գրեն այն, ինչ լսում են։ Այլ կերպ ասած, նրանք դեռ շարունակում են Լեզուի մասին լենինեան դեկրետի լիակատար կիրառութիւնը ճիշտ այնպէս, ինչպէս այսօր նոյնը ջանում են նաեւ ռուս-սովետական լեզուաբանները։ Այս վերջինները ենթարկուելով իրենց կայսրութեան տրամաբանութեանն ու շահերին, հարիւրից աւելի նուաճուած երբէմնի անտէր-անտիրական ժողովուրդներին վարժեցնում են գրագիտութեան, որ սակայն անգրագիտութիւնն է։ Բայց նրանք հաւատարիմ են Լենինի այն դրոյթին, թէ լեզուի վերաբերեալ Դեկրետները իրականացուելու են «զանգուածներին ռուսաց գրագիտութիւնը իւրացնելը դիւրինացնելու եւ ուղղագրութիւն սովորեցնելիս դպրոցը անարտադրողական աշխատանքից ազատելու նպատակով» (ընդգծումն իմն է — Կ.Ա.Ս.)։ Ուստի թէեւ առանց ցաւազրկութեան վիրահատեցին ռուսերէնի ուղղագրութիւնը, բայց աղաւաղուող լեզուն այնպէս էլ չկարողացաւ մատչելի դառնալ կայսրութեան մէջ լլկուող ժողովուրդներին (մէջբերումը կատարել եմ «Իզվեստիա» թերթի 1918 թուականի Հոկտեմբեր 13-ի թւից)։

Յիրաւի, սովետահայ «լեզուաբանները», ովքեր շարունակ լուանում են մարդկանց ուղեղները իրենց իւրաքանչիւր հերթական աւերածութիւնը ներկայացնելով «գրագիտութիւնը հեշտ սովորելու» փաթեթաւորմամբ, փաստօրէն շարունակում են 1918 թուականին ռուսական կառավարութեան հրամանագրուած այն «փաստարկումով», թէ «դպրոցում ուղղագրութիւն սովորելը անարտադրողական աշխատանք է»։ Այս կիրակոսները, որ ներկայանում են իբրեւ լեզուաբաններ, հէնց այդպիսի «անարտադրողական աշխատանքից դպրոցն ազատած» բախտախնդիրներ են, ովքեր հեշտութեամբ են այսօր իրենց ուսերին առել թեկնածուական, դոկտորական եւ նոյնիսկ ակադեմիական թիկնոցներ։ Որովհետեւ, մի՞թէ աւելի հեշտ եւ անարտադրողական գործ կարող է լինել, քան քանդելն ու աւերելը։

Լեզուագիտութիւնը դարձնելով կեղծ մի գիտութիւն, ինչպիսին էր Լեպիշինսկայա-Բոշեանի կենսաբանութիւնը կամ Լիսենկոյի բուսաբանութիւնը, իրենց գրամոլութեան մէջ ձախողուած գրեթէ բոլոր լեզուաբանները հանգուցեալ ակադեմիկոս Գ. Ջահուկեանի օրինակով մի օր էլ թեկնածուական, դոկտորական եւ ակադեմիական տիտղոսներով զարդարուած, այսօրուայ «հայերէնի ճարտարապետները», որոնք իրենց որակով բոլորովին չեն տարբերւում «քաղաքաշինարարներից», անպայման բացայայտելու են իրենց բանաստեղծական նկրտումները…

Յամենայն դէպս, երբ առիթ ունեցայ ծանօթանալու ակադեմիկոսի ոտանաւորներին, առաջին միտքը որ ունեցայ այն էր, թէ ի՜նչ չարիքից փրկած կը լինէին Հայերէնը այն խմբագիրները, որոնք ժամանակին տպագրութեան համար մերժել են դրանք՝ երիտասարդին բոթելով համալսարանի լեզուագրական մասնաճիւղ։

ԱՐԺԷՔՆԵՐԻ ՊԱՀԱՊԱՆԸ

Անօրենների ու բարոյալքուածների դէմ բարոյական նախահիմքերը պաշտպանելու համար յոյզն ու միտքը ամենից հզօր զէնքերն են ։

Բայց արդեօք անհրաժէ՞շտ է համազգայինի գիտակցութիւնը, դեռեւս հարկաւո՞ր են բարոյական ծիծաղելի արժէքները, որոնք խանգարում են հիերարխիայի մէջ յայտնուածների անկաշկանդ աճպարարութիւններին։ Եւ ի՞նչը կարող է հաւաստի լինել, քան փողոցային եւ մասամբ էլ ծածկագրական-գողական լեզուն։ Գրական հայերէնով ծածկագրեր հաղորդելու համար պահանջւում է ոչ թէ անարտադրողական աշխատանքից խուսափող, այլ ջանադիր աշխատանքով լեզու իւրացրած անհատականութիւն։ Քանի որ հէնց այդ անհատականութեամբ է պայմանաւորուած լուսաւոր միտքը։ Իսկ դա գրեթէ անհնարին է նոյնիսկ հեռատեսիլի հաղորդավարների համար, ովքեր սփիւռքահայութեանը բարի գիշեր են մաղթում «գողական հայերէնով» ու բազմանշանակ աչքով անելով, թէ իբր, «էս բոլորը որ ըսենց ասի, ես ու դու բիթի ենք… Մեր սիրտը… մեր հոգին… դուք էլ արունատար երակներ էք, մեզ էլ էնքա՜ն արուն ա պէտք… էնքա՜ն արուն…»

Ակունքին հասնելու համար ստիպուած ես հոսանքին հակառակ լողալ… Այս ճշմարտութեամբ խրախուսուած, ես շարունակ լողում եմ հոսանքին հակառակ։ Հասնում եմ 1995-ին… Երբ նախագահական ինքնակալութիւնը կեղծիքով ու խաբէութեամբ մէջտեղ բերեց յետսովետական աշխարհի «բացարձակ դեմոկրատիայի» հանրապետութեան սահմանադրութիւնը։ Մի գորշ, սահմանափակ, պաշտօնամոլ եւ լիւստրացիայից սեփական «մարդասիրութեամբ» խոյս տուած եւ կենսագրութիւն չունեցող մէկը, միամիտների եւ սովետահայ «հայրենասէրների» թողտուութեամբ, անկախութիւն ստացած հանրապետութիւնը հայտարարեց սովետական սոցիալիստական Հայաստանի ժառանգորդ, դրանից բխող ամենածանր հետեւանքներով, որոնք քարաքոսի պէս կալնեցին հասարակութեան շունչն ու ոգին… Եւ հասանք այստեղ… Մեր օրերին… Իր հասարակական-քաղաքական մտքի խեղճութեամբ եւ իրեն մինչեւ օրս էլ անփոխարիների դիկտատոր երեւակայող նորայայտ բալետմայստրի թանձրամտութեան պատճառով «պետական յորջորջուած» հայերէնը արագօրէն դարձաւ խորհրդարանի «ապեռոական» լեզուն, ազգային նկարագրից զուրկ կառավարման համակարգի լեզուն, ազգային ժողովի խօսնակից սկսած մինչեւ դեսպանների լեզուն, այն մարդկանց լեզուն, ովքեր հասարակական-քաղաքացիական մեր զարթօնքի փառաւոր ժամանակներին ամէն կերպ փորձում էին թաքցնել իրենց ռուսական մտածողութիւնը, իսկ այսօր «տենալով» որ ազգային արժէքների կորուստներին նպաստելը հայրենասիրութիւն է ինչպէս Հայաստանի, նոյնպէս եւ սփիւռքի որոշակի շրջանակների համար, խրոխտաբար «ունդունում» են, որ իրենք ռուսական կրթութիւն ունեն եւ բնական է, ներկայացնում են հանրապետութեան ռուսախոս ազգաբնակչութեան խաւը, այլ կերպ ասած՝ հինգերորդ շարասիւնը։

Նաեւ Ռուսաստանի դեսպանատանից առատօրէն բաշխուող իրենց անձնագրերով, որոնց մասին կարծէս թէ բոլորը մոռացել են։

Յիշեցնեմ նաեւ, որ հարցադրումների նկատմամբ նախորդ ռեժիմի որդեգրած գլխաւոր մօտեցումը արտայայտւում էր երկու օտար արտայայտութիւններով։ «не надо драматизировать» եւ «только без эмоции», այսինքն՝ «կարիք չկայ դրամատիզացնել (եղերականացնել)» եւ «միայն թէ առանց յուզականութեան»։

Մոսկուան շտապեցնում, շա՜տ էր շտապեցնում ռուսերէնի գերիշխանութիւնը եւ միայն հեռուներից եկած տարաշխարհի հայերը կարող էին ինձ հետ վիճել, թէ «Հայաստանի մէջ քանի մը ռուս տեսանք միայն»։ Նրանք իրաւացի էին։ Բայց գլխի չէին ընկել որ հայերը զանգուածներով արդէն ռուսացել են եւ ռուսերէն էլ խօսում են նոյնքան փնթիութեամբ, որքան եւ այսօր Հայաստանում թնդում է փողոցային խառնափնթոր լեզուն եւ եթերով հասնում է մինչեւ էսկիմոսների ու պապուասների երկրներ… Երկրներ, որտեղ հոգատարութիւն եւ յարգանք կայ պետութեան ու ժողովրդի միասնութիւնը պահպանելու գրաւականի` Գրական Լեզուի նկատմամբ։

Լեզուն բռնաբարելու այս բիրտ վերաբերմունքը բացատրում են… ազատութեամբ։

Բայց ազատութիւնն էլ երկու տեսակ է լինում։

Մարմնական եւ հոգեւոր…

Մարմնական ազատութիւնը, որ «վայելում» ենք՝ շփոթել ենք ընդհանրապէս ՕՐԷՆՔԸ արհամարհելու հետ` հիերարխիայի բոլոր մակարդակներով։

Բայց դեռեւս չենք նուաճել մէր հոգեւոր ազատութիւնը։ Իսկ հոգեւոր ազատութիւնից ծնւում է այն ճշմարտութիւնը, որի ինչ լինելը ակնկալում էին լսել Խաչելութեան դատապարտուածից։

ՊԵՏՈՒԹԻ՞ՒՆ, ԹԷ ԳՐԱԴԱՐԱՆՆԵՐ

Նոբելեան դասախօսութեան մէջ Իոսիֆ Բրոդսկին արձագանգում էր Կոնֆիցիուսին.

«Ես չեմ յորդորում պետութիւնը գրադարանով փոխարինել, բայց կասկած չունեմ, որ եթէ մեր իշխանաւորներին ընտրելիս լինէինք նրանց ընթերցանութեան փորձի եւ ոչ թէ քաղաքական ծրագրերի հիման վրայ, ապա աշխարհի մէջ տառապանքը աւելի քիչ կլինէր»։

Կ.Ա.Ս.

ՓԱՐԻԶ